مرکز خبر - تمبور سازی است که دسته‌ای بلند و کاسه‌ای گلابی شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود. کاسه آن به دو صورت یک تکه (کاسه‌ای) که از قدیم مرسوم بوده و چند تکه‌ای (ترکه‌ای یا چمنی) است که به تقلید از کاسه سه تار در دهه‌های اخیر ساخته شده‌است. طول این ساز در بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر و دارای سه سیم است، یکی واخوان و دو سیم اصلی. در زمان قدیم به گفته فارابی از یک یا دو سیم اصلی استفاده می‌شده‌است که اکنون به صورت سه سیم معمول است. این ساز دارای چهارده پرده (دستان) و فاقد ربع پرده می‌باشد. در نواختن آن دو نوع کوک رایج است. ابتدا کوک هفت دستان (برز) و دیگری کوک پنج دستان (ته رز) که نوازندگان امروزی بیشتر از کوک سیم اصلی دو(C) و سیم واخوان سل(G)استفاده می‌کنند. تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته‌دار مانند تار و سه تار است و مضراب‌های اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست، چپ و شُر انواع مضراب ریز، گل‌ریز، غنچه، دوچپ (دوتک) و … آلبوم صدای سخن عشق با صدای شهرام ناظری اولین و مطرح‌ترین آلبومی است که به معرفی ساز تنبور می‌پردازد.

 

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که جنبهٔ عرفانی و مقامی دارد. این ساز از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و ۲ الی ۳ سیم دارد. جنس کاسه و صفحه‌ی آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو می‌باشد. تنبور در مناطق یارسان‌نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان قبل از شروع و در خاتمه دستانش را می‌بوسند. اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نه‌صده شاه‌خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای‌جای ایران، تنبور را ساز شاه‌خوشینی نیز نامیده‌اند. از یافته‌های باستان‌شناسان می‌توان ادعا کرد که این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد و از اسناد مهم تاریخی مجسمه‌ای است در حوالی مقبره دانیال نبی واقع در شوش و  برخی‌ نیز آثار آن را در تپه‌های بنی یونس در حوالی شهر موصل دیده که قدمت این ساز را ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می‌دهد. شاید نتوان دقیقاً زمان اختراع این ساز را معین نمود، اما می‌توان گفت ساخت تنبور از قرن‌ها پیش از ظهور اسلام رواج داشته‌است.

این ساز کاسه‌ طنینی نیمه گلابی دارد و امروزه از هر دو نوع کاسه (یکپارچه و ترکه‌ای) در آن استفاده می‌شود. قدیمی‌ترین نمونه کاسه‌ ترکه‌ای، تنبورهای ساخت استار خداوردی در منطقه‌ی صحنه و مربوط به ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال پیش است.

رستم دستان در خوان هفتم شاهنامه دست به تنبور می‌شود؛ سازی که گفته می‌شود از معدود سازهای رایج ایران است که آن را مقدس می‌دانند.

به گزارش ایسنا، رستم در خوان هفتم شاهنامه تنبوری در کنار چشمه می‌بیند، آن را در دست می‌گیرد  و می‌خواند "آواره‌ای هستم که شادی از من گرفته شده است و گرفتار جنگ شده‌ام"

محمدرضا درویشی در جلد اول کتاب دایرةالمعارف سازهای ایرانی درباره‌ی تنبور کرماشانی‌ها می‌نویسد: تنبور، ساز باستانی ایران و ساز آئینی و مذهبی سلسله‌ی حق است. این ساز از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می‌شود.

گفته می‌شود این ساز در مناطق مختلف کرماشان و لرستان به نام‌های مختلفی معروف است. تنبور، تنها سازی است که اجازه ورود آن را به مجلس نیاز و حلقه ذکر سلسه‌ی یارسان(اهل حق) می‌دهند. این ساز در جامعه‌ی اهل حق از حرمت و قداست خاصی برخوردار است.

در آثار شاعران بزرگ فارسی‌زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و  وفا کرماشانی به کرات از تنبور سخن به میان آمده‌است. این قطعه شعری از مولوی است که در آن نام تنبور ذکر شده‌است:

 

 پس حکیمان گفته‌اند این لحنها                  از دوار چرخ بگرفتیم ما            

بانگ گردشهای چرخست این که خلق         می‌سرایندش به تنبور و به حلق   

مؤمنان گویند که آثار بهشت                      نغز گردانید هر آواز زشت

ما همه اجزای آدم بوده‌ایم                         در بهشت آن لحنها بشنوده‌ایم

در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام‌های مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام‌های حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه سرایی است. به‌طور مثال اگر نوازنده‌ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به‌طور یقین یکسان در نمی‌آید. یکی از خصوصیت‌های مقام‌های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می‌تواند از یک مقام به دیگر مقام‌ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی بازگردد.

مقام‌های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

 

ساز تنبور کاسه یک تکه

• مقام‌های پردیوری، کلام یا حقانی (مقام‌های پردیوری به دو دسته تقسیم می‌شوند، که یک دسته از آنها مربوط به دوره‌ی بعد از سلطان سحاک یا پردیور می‌شود که بعد از این دوره به وجود آمده‌اند و دسته‌ی دیگر مقامها مربوط به دوره‌ی سلطان اسحاق یا دوره‌ی پردیور می‌شود که در این دوره‌ی مقدس به وجود آمده‌اند که این مقامها دارای تقدس بیشتری هستند)
• مقام‌های مجلسی (اسطوره‌ای، باستانی، هوره)
• مقامات مجازی
• مقامات قدیمی مانند جلوشاهی، سوارسوار
• مقاماتی که در یکصد سال گذشته ساخته شده‌است
• آهنگ‌ها و بداهه‌نوازی معاصرین یا هر آنچه که غیر از مقام‌های کلام و مجلسی باشد.

مقام‌های کلام حقانی، پردیوری و یاری مهم‌ترین مقام‌های تنبور محسوب می‌شوند و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقام‌ها هستند. ظاهراً از لحاظ تاریخی قدمت آنها به قرن دهم تا چهاردهم میلادی می‌رسد و گفته می‌شود که اولین مقام کلام، به نام شاه خوشینی به زبان فارسی در قرن دهم میلادی سروده شده‌است. مقامات کلام با تنبور و آواز توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می‌شوند و اشعار آن از متون مقدس یارسان و به زبان‌های لکی و هورامی یکی از گویش‌های زارا - گورانی است.

مقام‌های مجلسی، اسطوره‌ای و باستانی یا هوره مقامات مجلسی شاخه‌ای دیگر از مقامات تنبورند که قدمت آنها به درستی برای ما معلوم نیست، اما بر پایه‌ی نقل قول‌های شفاهی از قدما، هزاره‌ها از عمر این مقامات می‌گذرد.

مقامات مجازی این مقام‌ها به‌طور عمده از مقام‌های سرنا هستند که توسط دوزله و نرم نای و تنبک و شمشال و کمانچه (یا موکش) و به‌طور کلی توسط سازهایی که در مناطق مختلف کوردستان رواج دارد، نواخته می‌شوند. نوازندگان قدیمی که مهارت بیشتری داشته و این مقامات را توسط تنبور می‌نواخته‌اند، آن‌ها را به شاگردان خود نیز آموزش می‌دادند. رفته رفته اکثر نوازندگان آن‌ها را در کنار سایر مقام‌های تنبور اجرا کردند، تا اینکه این مقام‌ها به عنوان بخشی از مقام‌های تنبور در میان نوازندگان این ساز معرفی شدند.

موسیقی تنبور دارای حالات و جنبه‌های متفاوتی است و برای هر جنبه و حالت مقام خاصی وجود دارد. بر این اساس، می‌توان آنها را به صورت زیر نیز دسته‌بندی کرد:

• مقام‌هایی که جنبه دعا و مناجات و عبادت دارند، مثل اکثر مقام‌های کلام از جمله شیخ امیری، پیشروی، ایمانم یار
• مقام‌هایی که جنبه حماسی دارند، مانند ته رز روسم
• مقام‌های اسطوره‌ای، مانند سه رته رز و ساروخانی
• مقام‌های عاشقانه، مانند قه تار، مجنونی و باریه
• مقام‌هایی که عرفانی‌اند و جنبه‌ی سرور و مستی دارند، مانند اکثر مقام‌های کلام، از جمله حقن حقن، هانا فریارس، یار دیدکانی
• مقام‌هایی که در مراسم عزاداری نواخته می‌شوند، مانند فانی فانی و گل و خاک
• مقام‌هایی که جنبه سرور و خوشامدگویی و شادمانی دارند، مانند جلوشاهی و سوار سوار

هر کدام از این مقام‌ها که شامل ساروخانی، قطار وگِله، دَرَه، جنگه‌را، جلو شاهی، بایَه بایَه، خان امیری، سوار سوار و انواع سماع هستند، تعریف خاص خودشان را دارند؛ برای مثال سید خلیل عالی‌نژاد درباره تعریف جلوشاهی می‌گوید: به روایتی در استقبال از حضرت علی نواخته شده است. یا "جنگه‌را" به معنای جنگ و آهنگ مخصوص جنگ است. همچنین "سوار سوار" تداعی‌کننده‌ی تاخت‌های مختلف اسب است.

 

مقام‌های کلام، بخش مهمی از مقام‌های تنبور محسوب می‌شود. هر کلام، متن معینی دارد و این متن‌ها از گفته‌ها و سروده‌های بزرگان یارسان(اهل حق) است. متن کلام‌ها عموما منظوم و هجایی و از سروده‌های مذهبی است.

از تنبور نوازی در موارد مختلفی از جمله جَم‌خانه (محل گردهمایی پیروان اهل حق)، زیارتگاه‌ها، مراسم و مجالس سوگواری و مجلس عروسی و محفل‌ خان‌ها استفاده می‌شده و در برخی موارد همچنان ادامه دارد.