رمان زنان الجزایر؛ میان زمینه‌های تاریخی و چالش‌های فرهنگی
پروژه پژوهشی فوزیه بوغنجور و سعاد زرقوک، روند توسعه رمان زنان الجزایری را بررسی می‌کند و زمینه‌های تاریخی، چالش‌های انتقادی و تنوع زبان‌های آن را برجسته می‌سازد.
رابعة خریص
الجزایر- دو پژوهشگر الجزایری در مرکز تحقیقات علمی و فنی علوم انسانی و اجتماعی مشغول ارائه پروژه‌ای پژوهشی بلندپروازانه درباره رمان زنان الجزایری هستند. آن‌ها قصد دارند فهرست کتاب‌شناسی رمان زنان الجزایری را ارائه دهند؛ اقدامی که برای نخستین بار در تاریخ رمان الجزایر انجام می‌شود.
هر دو پژوهشگر الجزایری، فوزیه بوغنجور و سعاد زرقوک، درباره مسیر توسعه رمان زنان الجزایری، زمینه‌های این توسعه، چالش‌های مختلفی که با آن‌ها مواجه شده و سایر عوامل تأثیرگذار بر تولید متن ادبی زنانه در الجزایر صحبت کردند.
فوزیه بوغنجور، پژوهشگر در مورد جزئیات این پروژه، می‌گوید که در حال حاضر روی ارائه پروژه‌ای پژوهشی درباره رمان زنانه الجزایری کار می‌کند که شامل ارائه کتاب‌شناسی گسترده و جامع تمام رمان‌های زنانه الجزایری به زبان‌های مختلف عربی، بربری، فرانسه و حتی انگلیسی است. این پروژه از ژوئن ۲۰۲۳ آغاز شد و توسط شورای علمی مرکز تحقیقات علمی و فنی علوم انسانی و اجتماعی تصویب شد و شامل گروهی از اعضا است که به زبان‌های مختلف (عربی، بربری، فرانسه) فعالیت می‌کنند.
زمینه تاریخی
این پروژه به پژوهشگران و نویسندگان این امکان را می‌دهد که با عناوین رمان‌ها، تاریخ چاپ و انتشار رسمی آن‌ها و حتی تعداد صفحاتشان آشنا شوند، همچنین نام نویسندگان واقعی یا مستعار آن‌ها را مشاهده کنند. فوزیه بوغنجور توضیح می‌دهد که او و پژوهشگر سعاد زرقوک از مجموعه‌ای از داده‌های میدانی استفاده کرده‌اند، از جمله شمار رمان‌های زنانه منتشر شده از زمان انتشار اولین رمان زنانه الجزایری تا سال ۲۰۲۴، زیرا «در طول سال ۲۰۲۵ روی تدوین خروجی‌های پروژه کار خواهیم کرد که به ما امکان می‌دهد جنبه‌های متعددی از جمله چالش‌های مختلفی که رمان زنانه، به ویژه در زمینه انتشار، نقد و همچنین مکانیسم‌های مختلف تأثیرگذاری بر تولید آن مواجه بوده است را بررسی کنیم.»
پژوهشگران به‌طور مبدئی به مجموعه‌ای از نتایج کلیدی در چارچوب روند توسعه رمان زنانه در الجزایر دست یافته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها ظهور دیرهنگام این رمان‌هاست. آن‌ها توضیح می‌دهند که «ظهور نویسندگی زنانه در الجزایر نسبت به مردان نسبتاً دیر بوده است؛ شمار آثار، چه به زبان عربی و چه به زبان فرانسوی بسیار اندک بوده است. همچنین تفاوت قابل توجهی در انتشار آثار به دو زبان عربی و فرانسه مشاهده کردیم. رمان‌های نوشته شده به زبان بربری (آمازیغی) بسیار دیر ظهور کردند و اولین رمان به این زبان در سال ۲۰۱۰ منتشر شد. در مورد زبان انگلیسی نیز شمار آثار بسیار اندک بود که دلیل آن عدم گسترش این زبان است.»
فوزیه بوغنجور در مورد ادبیات زنانه الجزایری، توضیح می‌دهد که «می‌توان آن را به چند نسل تقسیم کرد. در دهه ۱۹۶۰ تعداد آثار بسیار اندک بود و با توجه به همزمانی این دوره با حضور استعمار فرانسه آنچه موجود بود عمدتاً به زبان فرانسه نوشته شده بود.»
ظهور اولین رمان زنانه به زبان عربی با عنوان «روزنگار یک مدرسه آزاد» نوشته نویسنده الجزایری زهور لونسی، به سال ۱۹۷۹ بازمی‌گردد. وی زندگی خود را در قالب رمان ارائه داد و تجربه فردی‌اش را به نمایش گذاشت تا از طریق آن وفاداری انقلابی و مبارزاتی خود و همکارانش را به تصویر بکشد.
او می‌گوید که این رمان تا سال ۱۹۹۳ تنها اثر بود و دومین رمان زنانه همان نویسنده با عنوان «لونجه والغول» منتشر شد که توسط اتحادیه نویسندگان عرب به‌عنوان یکی از ۱۰۰ رمان برتر عربی قرن بیستم انتخاب شد. بلافاصله پس از آن، اولین رمان احلام مستغانمی با عنوان «حافظه‌ی بدن» تقریباً در همان دوره منتشر شد؛ این تجربه‌ای جدید در نویسندگی رمان به زبان عربی بود و موفقیت استثنایی در سطح عربی و جهانی کسب کرد و به زبان‌های زیادی ترجمه شد. این اثر برخلاف بسیاری از رمان‌های دیگر که موفقیت آن‌ها عمدتاً به دلیل اقتباس سینمایی یا تلویزیونی بود به‌عنوان یک متن رمان موفق شد.
در سال ۱۹۹۹ نیز رمان «مزاج نوجوانی» نوشته فضیله الفاروق منتشر شد که وضعیت زنان در جامعه الجزایری را بررسی می‌کند.
آمار و ارقام نشان می‌دهد که در تقریبا ۲۲ سال، یعنی از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲، بیش از ۱۰۰ رمان زنانه الجزایری به زبان عربی منتشر شده است که بیش از ۹۰٪ رمان‌های منتشرشده از زمان استقلال را تشکیل می‌دهد.
کاهش استفاده از نام‌های مستعار
نکته جالب در این دوره، «رشد قابل توجه رمان‌های نوشته شده به زبان فرانسه» است. فوزیه بوغنجور به نویسنده آسیه جبار با نام واقعی فاطمه الزهراء املايين اشاره می‌کند که به‌عنوان یک معلم در حوزه رمان فرانسه شناخته می‌شود، و همچنین ملیکه مقدم که به زبان فرانسه می‌نویسد. گسترش ناشران فرانسوی و دسترسی آسان به خوانندگان، عامل تعیین‌کننده‌ای در گسترش رمان زنانه فرانسوی بوده است، برخلاف رمان‌های عربی که به دلیل محدودیت‌هایی که توسط اداره فرانسه اعمال شده و نبود ناشران با مشکل مواجه بوده‌اند.
از سوی دیگر، سعاد زرقوک، پژوهشگر دائمی در مرکز تحقیقات انسان‌شناسی اجتماعی و فرهنگی، درباره مهم‌ترین نتایج که شامل نوشتن با نام واقعی است، توضیح داد و گفت: از سال ۲۰۱۰، نویسندگان زن الجزایری نام‌های واقعی خود را به‌جای نام‌های مستعار استفاده کرده‌اند و می‌پرسد: «زمینه‌های این تغییر چیست؟»
او افزود: «با این حال، این پدیده هنوز در برخی شهرهای محافظه‌کار مانند برج بوعرریج، الجلفة، تیارت، جیجل، عین الدفلى و بسكرة مشاهده می‌شود. نکته جالب دیگر، گسترش ناشران در این شهرهاست که تحولی برجسته و قابل توجه است و باعث ایجاد پرسش می‌شود.»
نکته دیگری مربوط به مسیر اجتماعی و فرهنگی نویسندگان زن است. سعاد زرقوک این نکته را این‌گونه توضیح می‌دهد: «آیا نویسندگی برای این نویسندگان یک مسیر حرفه‌ای است یا صرفاً یک سرگرمی؟ و همچنین زبان تا چه حد بر موضوعات رمان زنانه در الجزایر تأثیر می‌گذارد؟»
پروژه پژوهشگران فوزیه بوغنجور و سعاد زرقوک، گامی علمی پیشرو برای مستندسازی مسیر رمان زنانه الجزایری و رصد تحولات آن در طول نسل‌ها و زبان‌ها است، که به پژوهشگران و علاقه‌مندان امکان دسترسی به پایگاه داده‌ای جامع را می‌دهد که ثروت و چالش‌های این ادبیات را منعکس می‌کند.