دیوار تاریخی رقه؛ انعکاس تمدن باستانی در گذر زمان
دیوار رقه نمونه‌ای برجسته از مقاومت در برابر چالش‌های زمان است که با وجود تمامی موانع، همچنان شکل خود را حفظ کرده است. این دیوار به‌عنوان یکی از آثار فرهنگی مهم و عناصر ارزشمند میراث بشری، فصلی مهم از تاریخ انسان را به نمایش می‌گذارد.
یسری احمد
رقە- تمدن‌های باستانی، بسیاری از مکان‌های تاریخی را به عنوان یادگاری از دوران خود به جای گذاشته‌اند که شاهدی بر عظمت آن دوران هستند. تقریباً هیچ نقطه‌ای در شهر رقه، واقع در شمال و شرق سوریه، از وجود آثار باستانی بی‌بهره نیست. این آثار به عنوان شواهد عینی از ساکنان و سازندگان آن دوران، همچنان بر جای مانده‌اند.
شهر رقه به دلیل داشتن مکان‌های تاریخی متعدد از جمله قصر البنات، موزه باستان‌شناسی، و دیوار شهر که به دلیل شکل هندسی و زیبایی معماری برجسته‌اش مشهور است، شناخته می‌شود. این دیوار به‌عنوان آینه‌ای عمل می‌کند که تاریخ و تمدن شهر را به نمایش می‌گذارد.
دیوار تاریخی رقه در شرق مرکز این شهر واقع شده است. این دیوار در عصر خلیفه عباسی، ابوجعفر منصور، در قرن هشتم میلادی (سال ١۵۵ هجری و ٧٧٢ میلادی)، همزمان با آغاز ساخت شهر رقه، بنا شده است. طول این دیوار حدود پنج کیلومتر است و در کنار آن، دروازه تاریخی بغداد قرار دارد که به‌طور همزمان با دیوار ساخته شده است. همچنین قصر البنات، که خلیفه عباسی هارون الرشید سال‌ها در آن اقامت داشت، در نزدیکی این دیوار قرار گرفته است.
این دیوار که در تقاطع مسیرهای مهم کاروان‌ها و محل تلاقی رودخانه‌های فرات و بلیخ قرار دارد، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای تاریخی محسوب می‌شود که همچنان شکل و تاریخ خود را حفظ کرده است. قطر دیوار محیط بر شهر به ١٣٠٠ متر می‌رسد و طول آن حدود ۵ کیلومتر بوده است. با گذشت زمان و به دلیل عوامل طبیعی و انسانی، طول دیوار به ٣.۵ کیلومتر کاهش یافته و مساحتی حدود ١.۴٧ کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. شکل هندسی دیوار به صورت نعل اسب است که شهر را از سمت شرق، شمال و تا غرب در بر می‌گیرد.
ارتفاع اصلی دیوار، بسته به توپوگرافی زمین، بین ٩ تا ١٨ متر متغیر است. عرض دیوار ۶ متر است که در بالای آن به ۵.٩٠ متر و در پایین به ۵.٩۵ متر می‌رسد.
دیوار بر پایه‌ای سنگی بنا شده است که از خشت خام ساخته شده و با لایه‌ای از آجر از هر طرف پوشانده شده است. بر روی این دیوار، مجموعه‌ای از برج‌های گرد قرار دارد که تعداد آن‌ها به ٨٣ برج می‌رسد. این برج‌ها به‌طور منظم در سراسر دیوار توزیع شده‌اند و فاصله بین آن‌ها بین ٢۶.۶ تا ٢٨ متر است. شکل برج‌ها نیم‌دایره بوده و اندازه‌های متفاوتی دارند. قطر هر یک از این برج‌ها بین ١۵ تا ١۶ متر و عمق آن‌ها ۵.٣٢ متر است.
دیوار شهر دارای سه ورودی اصلی است: نخست، دروازه الجنان که در جنوب غربی شهر قرار گرفته و به دلیل قرارگیری در مقابل رود فرات به این نام معروف شده است. این دروازه در اواخر قرن نوزدهم تخریب گردید. دوم، دروازه باب بغداد که در گوشه جنوب شرقی شهر واقع شده و متقارن با دروازه الجنان است. این دروازه، که به‌عنوان نام جدید «باب السیبال» شناخته می‌شود، از آجر پخته در دیوار خارجی شهر ساخته شده است.
دروازه رها، واقع در دورترین نقطه شمالی شهر، از نظر مصالح ساختمانی با دو دروازه «الجنان» و «باب بغداد» متفاوت است. این دروازه از سنگ ساخته شده و دارای دو طبقه بوده که در دوران تسلط گروهک داعش بر شهر تخریب گردید. دیوار شهر از خشت خام ساخته شده و از داخل و خارج با آجر پخته پوشانده شده است. این دیوار دارای اهمیت نظامی و دفاعی بزرگی بود و به عنوان پایگاه و دژ نظامی برای محافظت در برابر حملات خارجی از سوی دولت‌های بیزانس مورد استفاده قرار می‌گرفت.
دیوار به دو بخش مجزا تقسیم می‌شود: بخش پایینی که شامل یک راهروی بزرگ سقف‌دار با گنبد و دو دهانه بسته است. بخش بالایی، با ارتفاع ۴.۴ متر، با مقرنس‌های سه‌لوبی و قاب‌هایی با پایه‌های ضخیم و قوس‌های معکوس تزئین شده است. این تزئینات همگی بر ستون‌هایی که در دیوارها تعبیه شده‌اند، استوار هستند. از یازده مقرنس اصلی، تنها هشت عدد در وضعیت هنری برجسته‌ای باقی مانده‌اند و همچنان شکل معماری منحصر به فرد خود را حفظ کرده‌اند.
دلیل ساخت این دیوار با مواد ذکر شده این بود که شهر رقه نیمه صحرایی است، بنابراین مواد خشت خشک شده و آجر پخته را می‌توان به راحتی و سهولت تولید کرد. این مصالح ساختمانی، مواد سازگار با محیط زیست و مناسب‌تر برای گرما و سرما نسبت به سایر مواد هستند.
از نظر زیبایی شناختی، دیوار به عنوان یکی از زیباترین سازه‌های معماری دایره‌ای شکل و هماهنگ شناخته می‌شود و نوعی منحصر به فرد از سبک معماری باقی مانده از معماری عربی-اسلامی است که با مجموعه‌ای از برج‌های نیم دایره‌ای تزئین شده است. به گواه باستان‌شناسان، این دیوار نمونه‌ای ایده‌آل از سبک معماری عباسی محسوب می‌شود.
در سال ۱۹۸۶، دیوار باستانی رقه توسط کمیته ملی یونسکو برای دریافت جایزه «ملینا مرکوری» نامزد شد، زیرا رقه تنها شهری در جهان بود که چنین دیواری دایره‌ای شکل را حفظ کرده بود. این شهر همچنین جایزه سازمان شهرهای عربی را برای حفاظت از آثار باستانی و میراث فرهنگی در جهان دریافت کرد.
حفاری‌های دیوار در زمان هارون الرشید انجام شد و آخرین حفاری آن در سال ۱۹۹۸ توسط دولت دمشق صورت گرفت. دیوار به دلیل عملیات حفاری، زمین‌لرزه‌ها، عوامل طبیعی و جنگ‌هایی که منطقه شاهد آن بوده، دچار شکاف‌های متعددی شده است. در این راستا، تلاش‌های جدی از سوی کمیته آثار باستانی در اداره خودمختار دموکراتیک منطقه رقه برای حفاظت از آن در برابر نابودی صورت گرفته است. مهم‌ترین این تلاش‌ها، کمپین حفاری بود که توسط سازمان آثار باستانی و فرهنگی برای مرمت بخش‌هایی که در طول کنترل مزدوران داعش آسیب دیده و تخریب شده بود، راه‌اندازی شد. داعش از این دیوار به عنوان دژ در طول عملیات آزادسازی رقه استفاده کرده بود. علاوه بر این، بخش‌هایی از آن تخریب شده و مین‌گذاری شده بود که منجر به تخریب زیرساخت‌ها و برخی قسمت‌های آن شده بود.