مهتاب شریفی

اورمیه- تغییرات اقلیمی، بحرانی جهانی است که زندگی انسان‌ها را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده، اما زنان، به‌ویژه در جوامع محلی و توسعه نیافته مانند کوردستان، به شکلی نامتناسب بار این بحران را متحمل می‌شوند. در عین حال، این زنان تنها قربانیان خاموش نیستند؛ آن‌ها با دانش سنتی و ابتکارات نوآورانه خود، به‌عنوان عاملان تحول و پیشگامان حفاظت از محیط زیست شناخته می‌شوند. این گزارش با تمرکز بر جوامع کوردستان، به بررسی تأثیرات تغییرات اقلیمی بر زندگی زنان و نقش آن‌ها در مقابله با این چالش می‌پردازد.

 

تاریخچه؛ زنان و طبیعت، پیوندی دیرینه

زنان در جوامع کوردستان از دیرباز نقش محوری در مدیریت منابع طبیعی ایفا کرده‌اند. آن‌ها به‌عنوان گردآورندگان آب، کشاورزان و نگهبانان دام، با تکیه بر دانش سنتی خود، تعادل اکوسیستم‌های محلی را حفظ می‌کردند. در فرهنگ کوردها، زنان نه تنها تأمین‌کننده نیازهای اولیه خانواده بودند، بلکه با روش‌های پایدار خود، از فرسایش منابع طبیعی جلوگیری می‌کردند. برای مثال، در مناطق روستایی کوردستان، زنان با استفاده از تکنیک‌های سنتی آبیاری و کاشت، زمین‌ها را بارور نگه می‌داشتند.

اما تغییرات اقلیمی این پیوند دیرینه را تهدید کرده است. خشکسالی‌های مکرر، کاهش منابع آب و تخریب زمین‌های کشاورزی، زنان را با چالش‌هایی مواجه کرده که توانایی آن‌ها را برای ادامه این نقش سنتی محدود کرده و فشار مضاعفی بر زندگی روزمره‌شان وارد آورده است.

 

تأثیرات تغییرات اقلیمی بر زنان؛ بار سنگین‌تر بر دوش آن‌ها

تغییرات اقلیمی تأثیراتی نامتقارن بر زنان دارد، به‌ویژه در مناطق توسعه نیافته که دسترسی به منابع محدود است. مسئولیت‌های سنتی زنان در تأمین آب، غذا و سوخت، آن‌ها را در خط مقدم آسیب‌های این بحران قرار داده است. در ادامه، به برخی از این تأثیرات اشاره می‌شود: 

کمبود آب و افزایش بار کاری: در روستاها، زنان اغلب وظیفه جمع‌آوری آب را بر عهده دارند. با شدت گرفتن خشکسالی‌ها، مسافتی که زنان برای دسترسی به آب طی می‌کنند، طولانی‌تر شده است. بر اساس گزارش سازمان ملل، زنان در مناطق روستایی جهان روزانه ۲۰۰ میلیون ساعت صرف جمع‌آوری آب می‌کنند و در کوردستان، این زمان به دلیل کاهش منابع آبی در دهه اخیر نسبت به گذشته که دسترسی به آب راحت تر بود به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. 

تهدید معیشت: در کوردستان، زنانی که در بخش کشاورزی فعالیت دارند. تغییرات اقلیمی، از جمله فرسایش خاک و الگوهای آب‌وهوایی نامنظم، تولید محصولات کشاورزی را کاهش داده و معیشت خانواده‌هایی را که به کار زنان وابسته‌اند، به خطر انداخته است. 

این تأثیرات نه تنها سلامت جسمی و روانی زنان را تهدید می‌کند، بلکه توانایی آن‌ها برای حمایت از خانواده و جامعه را نیز کاهش می‌دهد و آن‌ها را در چرخه‌ای از آسیب‌پذیری و فقر گرفتار می‌سازد.

 

نقش زنان در حفاظت از محیط زیست: عاملان تحول

با وجود چالش‌های فراوان، زنان در کوردستان نشان داده‌اند که می‌توانند از قربانیان منفعل به عاملان فعال تحول تبدیل شوند. فعالیت‌های آن‌ها در حفاظت از محیط زیست، که ترکیبی از دانش سنتی و ابتکارات مدرن است، راه‌حل‌هایی پایدار برای مقابله با تغییرات اقلیمی ارائه می‌دهد: 

کمپین‌های کاشت درخت: در منطقه روژاوا (شمال شرق سوریه)، زنان رهبری کمپین «روژاوا را دوباره سبز کنیم» را بر عهده دارند که تاکنون بیش از ۱۰۰ هزار درخت کاشته و زمین‌های تخریب‌شده را احیا کرده است. این پروژه نه تنها به بازسازی اکوسیستم کمک کرده، بلکه به زنان امکان مشارکت در تصمیم‌گیری‌های محیط‌زیستی را داده است و الگویی برای دیگر بخش‌های کوردستان، منطقه و جهان نیز است.

آموزش و آگاهی‌بخشی: در شهرهای روژهلات کوردستان، مانند سنه، مریوان و مهاباد، زنان با برگزاری کلاس‌های آموزشی، نسل جوان و جوامع محلی را با مفاهیم حفاظت از محیط زیست آشنا می‌کنند. زنان، کارگاه‌هایی در مدارس برگزار می‌کند که به کودکان می‌آموزد چگونه با بازیافت و کاهش مصرف پلاستیک، از طبیعت محافظت کنند. این کلاس‌ها، که اغلب توسط زنان معلم یا فعالان مدنی زن مدیریت می‌شود، به ترویج فرهنگ زیست‌محیطی کمک کرده است. 

اطفای حریق جنگل‌ها: در سال‌های اخیر، زنان کورد در جنگل‌های زاگروس، به تیم‌های اطفای حریق پیوسته‌اند. این تیم‌ها، که اغلب به‌صورت داوطلبانه فعالیت می‌کنند، با ابزارهای ابتدایی و در شرایط خطرناک، برای نجات جنگل‌ها از آتش‌سوزی‌های ناشی از گرمایش جهانی تلاش می‌کنند.

اردوهای پاکسازی محیط زیست: گروه‌های زنان در باشگاه‌های کوهنوردی و ورزشی، به‌ویژه در سنه، مهاباد و اورمیه، اردوهای پاکسازی طبیعت برگزار می‌کنند. این گروه‌ها، که اغلب شامل زنان کوهنورد و فعالان محلی هستند، زباله‌های پلاستیکی و دیگر پسماندها را از کوه‌ها و رودخانه‌ها جمع‌آوری می‌کنند.

این اقدامات نشان می‌دهد که زنان، با توانمندی و خلاقیت خود، می‌توانند نقشی کلیدی در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و بازسازی محیط زیست ایفا کنند.

 

چالش‌های پیش رو؛ موانعی که باید برداشته شوند

با وجود پتانسیل بالای زنان، موانع متعددی مشارکت آن‌ها را محدود می‌کند: 

نابرابری جنسیتی: در کوردستان، دسترسی نابرابر زنان به منابع مالی، زمین و آموزش، توانایی آن‌ها را برای اجرای پروژه‌های بزرگ‌تر کاهش داده است. تعداد کمی از زنان در کوردستان در مشاغل رسمی فعالیت دارند و این محدودیت، تأثیرگذاری آن‌ها را کمرنگ می‌کند. 

ناامنی سیاسی: شرایط امنیتی در ایران بخصوص برای زنان به دلیل پیشاهنگی در قیام «ژن، ژیان، ئازادی»، فعالیت‌های محیط‌زیستی زنان را با خطر مواجه کرده است. در سال‌های گذشته، چندین فعال زن توسط نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی بازداشت شده‌اند.

فقر اقتصادی: اکنون جمعیت چشمگیری در روژهلات کوردستان زیر خط فقر زندگی می‌کنند و زنان اغلب از بودجه کافی برای پیشبرد پروژه‌های خود برخوردار نیستند. این وضعیت، اجرای طرح‌های بزرگ‌تر و پایدارتر را دشوار می‌کند.

 

راهکارها: حمایت برای آینده‌ای سبزتر

برای تقویت نقش زنان در مقابله با تغییرات اقلیمی، اقدامات عملی و قابل اجرا زیر پیشنهاد می‌شود:

دمکراتیزاسیون: برای اینکه زنان بتوانند نقش مؤثرتری در مبارزه با تغییرات اقلیمی ایفا کنند، ایجاد فضای سیاسی و اجتماعی دموکراتیک ضروری است. در کشورهایی مانند ایران، که محدودیت‌های سیاسی و ناامنی‌های اجتماعی فعالیت‌های زنان را محدود کرده، اصلاحات ساختاری برای تضمین امنیت و مشارکت برابر زنان در پروژه‌های محیط‌زیستی حیاتی است.

حمایت مالی بین‌المللی: سازمان‌های جهانی می‌توانند با تأمین بودجه برای پروژه‌های زنان‌محور، تأثیرگذاری زنان را افزایش دهند. برای مثال، صندوق سبز اقلیم سازمان ملل می‌تواند بودجه‌ای ویژه برای این منظور اختصاص دهد. 

آموزش و توانمندسازی: برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه کشاورزی پایدار، مدیریت آب و انرژی‌های تجدیدپذیر، زنان را برای مشارکت مؤثرتر آماده می‌کند.

 

نتیجه‌گیری

زنان در جوامع مانند کوردستان، هم قربانیان خاموش تغییرات اقلیمی‌اند و هم عاملان بالقوه تحول. آن‌ها با دانش سنتی، تجربه زیسته و ابتکارات خود، راه‌حل‌هایی پایدار برای مقابله با این بحران ارائه می‌دهند. با این حال، شکوفایی این ظرفیت نیازمند غلبه بر چالش‌هایی مانند نابرابری جنسیتی، ناامنی و فقر است. حمایت هدفمند از زنان، از طریق منابع مالی، آموزش و سیاست‌گذاری‌های مناسب، نه تنها به حفاظت از محیط زیست کمک می‌کند، بلکه عدالت جنسیتی و پایداری اجتماعی را نیز تقویت می‌کند.