RAJA KHAYRAT

Fas- Fas’ın kuzeyindeki Tanca kentinde Asiye Sebai, alternatif enerji ya da bilinen adıyla yenilenebilir enerji kaynaklarını araştırma yolculuğunda güneş enerjili pişirme fırınları ve kurutucular üretimine adım attı. Doğa ve doğal kaynakları koruma alanındaki bu yolculuğu, “Diyâ Güneş Çözümleri” adını verdiği bir kooperatif kurmasıyla başladı.

Bu deneyime katılmak kolay olmadı; sabır, güçlü bir irade ve yenilenebilir enerjilerin ve yenilikçi çözümlerin sürdürülebilir kalkınmanın temellerini atmada ve toprakla güçlü bir bağ kurmada tek yol olduğuna dair sarsılmaz bir inanç gerektiriyordu.

Güneş çözümleriyle öncü bir proje

Bu yenilikçi enerji projesi hakkında konuşan Asiye Sebai şunları söyledi:
“Diyâ Güneş Çözümleri Kooperatifini 2019’da kurduk. Uluslararası bir kuruluş, yenilenebilir enerji ve mesleki eğitim arasında dağılan çeşitli alanlarda bir grup kadını eğitti. Ardından güneş fırınları ve kurutucuları üretmek üzere yararlanıcı kadınlar arasından bir grup seçildi ve kuruluş 2020’nin başına kadar onlara eşlik etti.”

Kooperatifi anlatan Asiye Sebai, “Güneş enerjisiyle çalışan pişirme fırınları üretiyor. Bu fırınlar normal fırınlara benziyor fakat elektrik yerine güneş ışığını enerji kaynağı olarak kullanıyor. Kooperatif ayrıca sebze, meyve, aromatik ve tıbbi bitkileri uzun süre bozulmadan saklamak amacıyla kullanılan güneş enerjili kurutucular da üretiyor. Bu kurutucular sayesinde soğutma cihazlarına ihtiyaç kalmıyor” diye belirtti.

“Kovid-19” döneminin, henüz adımlarını yeni atan genç bir kooperatif için zor bir dönem olduğunu dile getiren Asiye Sebai şöyle konuştu: “Kuruluşla olan sözleşmenin bitmesinin ardından kooperatifte çalışmaya devam ettik fakat Kovid dönemi projeyi durdurdu. Henüz kuruluş aşamasında olduğumuz için kooperatifi geliştiremedik; özellikle de yararlanıcıların yenilenebilir enerji alanında bilgi ve teknik becerilerini geliştirmeye ihtiyaçları vardı. Sonrasında faaliyeti sürdürebilmek için kooperatifi Tanca’dan Fas’ın kuzeyindeki kırsal bölge Fahs Anjra’ya taşımak zorunda kaldık.”

Alternatif enerji çözümleri arayışı

Asiye Sebai, iklim zorlukları ve enerji yetersizliği ışığında yenilenebilir enerjiye, özellikle de güneş enerjisine yönelmenin bugün Fas ve enerjiye erişimi kısıtlı ülkeler için bir gereklilik haline geldiğini belirtti. Bu projelerin çevre dostu, düşük maliyetli ve çevresel etkisiz olduğunu; sürdürülebilir çözümler sunduğunu söyledi.

Kooperatifin faaliyetini kırsal bölge “Fahs Anjra”ya taşıma nedenlerini açıklayan Asiye Sebai, “Kırsal bir bölgede kurutucu ve fırınları pazarlamadan önce denemek daha kolay. Ayrıca kooperatifin faaliyet alanı olan tıbbi bitkiler ve sebzeler de bu bölgede daha kolay bulunuyor. Hem kurutucular hem de fırınlar güneş enerjisiyle çalıştığı için bu ortam daha uygun” dedi.

“Diyâ Güneş Çözümleri” kooperatifi kuzey bölgesinde öncü bir proje olarak kabul ediliyor. Kooperatif, 2021’de Tanca-Tetuan bölgesinde en iyi proje fikri ödülü olan “Lalla El-Mutaawinah” ödülünü kazandı. Ayrıca Tanca-Tetuan bölgesinin en iyi projesi olarak “Fas Kadın Ödülü”nü de aldı. Bu ödüller, yüksek kalite güneş fırınları ve doğal olarak yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı kurutucular üretme hedefi doğrultusunda büyük bir teşvik oldu.

Zorluklar ve güçlükler

Asiye Sebai, projede karşılaştıkları en büyük zorluğun maliyetler olduğunu ve bunun birçok kadının projeden ayrılmasına yol açtığına işaret ederek, “Fırın ve kurutucu üretimi büyük emek ve zaman gerektiriyor. Ayrıca çok pahalı. Üretim için birçok teknik beceri gerekiyor. Çoğu kadın yararlanıcı teorik eğitim aldı ancak pratik becerilerde eksikler vardı” değerlendirmesinde bulundu.

Bu zorlukları aşmak için uluslararası deneyime sahip kuruluşlarla işbirliği yaptıklarını söyleyen Asiye Sebai, şunları ekledi: “Eski model kurutucudaki birçok teknik eksiklik nedeniyle onu terk ederek yeni bir güneş kurutucu modeli üzerinde çalıştık. Bu yeni model bazı Afrika ülkelerinde kullanıldı ve iyi sonuçlar verdi. Biz de farklı şekillerde ürettik ve şimdi 24 saat çalışabilecek şekilde geliştirme aşamasındayız. Bazı ürünlerin—özellikle yüksek su içeriğine sahip narenciyelerin—uzun süre kurutma gerektirmesi nedeniyle enerji depolama önemli.”

Diğer zorluklar arasında uzman teknisyen bulmanın ve onları uzun süre tutmanın zorluğundan bahseden Asiye Sebai, "Çoğu teknisyen karşılaştığı zorluklar nedeniyle çalışmayı bırakıyor" dedi.

Alternatif enerjiye dair bilgi eksikliği

“Kooperatifin yaşadığı sorunlardan biri de insanların güneş kurutucularının önemini ve nasıl çalıştığını bilmemesi. Birçok kişi hâlâ yenilenebilir enerji kaynaklarını yeterince tanımıyor” diyen Asiye Sebai, halkın yenilenebilir enerji konusunda bilinçlendirilmesi gerektiğini belirtti ve devamında şunları söyledi

“Kırsal bölgelerdeki çoğu insan güneş kurutucusunu tanımıyor. İnsanların bu cihazları tanıyabilmesi için saha ziyaretleri yapılması gerekli. Tıbbi bitki ve otların nasıl kesildiğini ve güneşle nasıl kurutulduğunu görmeleri lazım. Kurutma süresi bölgeden bölgeye farklılık gösteriyor. Örneğin sıcaklığın çok yüksek olduğu Marakeş’te süreç daha kısa sürüyor, kuzeyde ise daha uzun.”

Güneş enerjisiyle pişirmenin de zaman aldığı için insanların sabırsızlandığını söyleyen Asiye Sebai, bunun normal olduğunu ve mevsim ile bölgeye göre değiştiğini kaydetti.

Kooperatifin faaliyetleri güneş enerjili kurutucular ve fırınların üretimi ve satışına dayanıyor. Ancak güneşle pişirme ve ot kurutma kültürü Fas’ta henüz yaygın olmadığı için bu iş kolay değil. Çoğu kişi elektrikli veya gazlı cihazları tercih ediyor.

Asiye Sebai, sebze ve meyvelerin doğru şekilde kesilmesi ve kurutma işleminin doğru yapılması gerektiğine dair eğitimlerin önemli olduğunu belirtti; özellikle çok hassas olan tıbbi bitkilerde doğru kesimin kritik olduğunu söyledi.

Eğitim eksikliği

Doğal kaynakların, özellikle de Kuzey Fas’ta olgunlaşmadan toplandığı için tükenme noktasına gelen kekik gibi bitkilerin korunması gerektiğini vurgulayan Asiye Sebai, Fransız bir kuruluşun desteğiyle kooperatifin, Tanca-Tetuan bölgesindeki tıbbi bitkiler, incir kurutma ve kuskus üretimiyle ilgili 10 kadın kooperatifine güneş kurutucular üretip dağıttığı bir program yürüttüğünü belirtti.

Güneşle pişirmenin önemine dikkat çeken Asiye Sebai, bu yöntemin özellikle uzun süreli doğa seyahatlerinde gaz veya elektrikli cihazlara gerek bırakmadığını dile getirdi.

Asiye Sebai yenilenebilir enerji alanında çalışan birçok kadın teorik bilgiye sahip olsa da teknik uygulamada ciddi eksikler olduğuna dikkat çekerek, kadınların acilen teknik eğitimlere ihtiyaç duyduğunu ifade etti.

Asiye Sebai, kadınların uzun süre erkeklerin hâkimiyetinde olan bu çevre dostu alanlara katılımını desteklemek için kapasitelerinin güçlendirilmesi gerektiğini kaydederek, teknik becerilerinin artırılması ve bu alanda ileri ülkelerin deneyimlerinden yararlanılmasının önemini vurguladı.