زنان یارسان؛ علیه مردسالاری و فرهنگ سرمایه‌داری می‌ایستند
زنان یارسان به‌عنوان وارثان آیینی کهن و حاملان فرهنگی غنی، نه‌تنها در برابر ساختارهای مردسالارانه و محدودیت‌های تحمیلی ایستادگی کرده‌اند، بلکه با احیای جایگاه خود در این آیین، به مبارزه با سلطه فرهنگی و اقتصادی سرمایه‌داری پرداخته‌اند.
ئایرین اصلانی
توشامی_ جشن خاونکار عید اهالی یارسان در سکوت خبری خود خواستە برگزار شد. عید خاونکار در روز دوشنبە ٢٨ آبان با حضور جامعه بزرگ یارسان و غیر یارسان و علاقه‌مند به این فرهنگ از مناطق مختلف کوردستان و ایران اجرا شد. اجرای گروهی زنان و مردان تنبور نواز ، کلام خوانی، نیاز گرفتن، دست بوسی و عید مبارکی زنان و مردان با یکدیگر و از بزرگان این آیین در روستای توشامی از توابع کرماشان مانند هر سال انجام شد.
به گفته محققان یارسان این آیین و تفکر براساس کلام‌های دفتری موجود در جغرافیای کوردستان و زاگرس سربرآورده و قدمت آن به قرن سوم و چهارم هجری برمی‌گردد. این نظام فکری توسط بهلول دانا و شاخوشین و زنانی مانند ماما جلاله و یاران دیگر بر اساس آیین کهن جامعه کوردستان بازآفرینی می‌شود، و ما امروز آن را به نام یاری و یارستان می‌شناسیم. ضرورت به وجود آمدن این نظام فکری، مبارزه با تحجر و جهالت، مرکزگرایی و سانترالیزم، و با هدف ساختن جامعه‌ای بر اساس عدالت و دادپروری و دور از فرهنگ سرمایه‌داری و بورژوازی بوده است. و این ضرورت تاریخی، پس از حدود سیصد سال ریشه‌دواندن و گسترش اسلام در این منطقه، دوباره جان می‌گیرد. در دوره‌ای که فرهنگ تمامیت‌خواه اسلام سیاسی بر تمامی منطقه سایه انداخته بود و با ظلم، ستم و خشونت می‌کوشید فرهنگ غنی و ادبیات جامعه‌ای مدرن را از میان بردارد، زنان و مردان دانا به میدان آمدند تا آیین کهن گوران را احیا کنند. آنها با اراده‌ای راسخ اعلام کردند که مصمم‌اند آیین کردان، یعنی آیین گوران، را دوباره زنده کنند و به دفتر تاریخ بازگردانند .و در این زمان مبارزه و مقاومت پنهانی، خانه به خانه، گروه به گروه و منطقه به منطقه تا رسیدن به جامعه آرمانی آغاز می‌شود، و با فرهنگ بیگانه و تمامیت خواه به مبارزه می‌پردازد و تا پانصد سال و تا رسیدن به دوره سلطان اسحاق که فرزند دایراک، زنی دانا با جایگاه بالا بوده است ادامه می‌یابد. فلسفه این ایدئولوژی و تفکر، رسیدن به آزادی و رهایی بوده است و این مبارزه و مقاومت بدون در نظر گفتن جنسیت و با حضور زنان همچنان ادامه دارد.
با یکی از زنان تنبور نواز در رابطه با تغییراتی که به مرور زمان بر فرهنگ یارسان تحمیل شده و حضور و نقش زنان در این آیین و جشن خاونکار گفتگویی داشتیم، گفتگویی که بر اساس تجربه یک زن در میان جامعه یارسان و نظرات شخصی وی است.
این تنبور نواز به خبرگزاری ما می‌گوید: نقش زن در آیین یارسان همیشگی بوده است و چه درحوزه موسیقی و چه در عبادت و... . اما به دلیل تاثیرات اسلام بر آن، و بعد از موج فرهنگی که در ایران حاکم شد نقش زن کم‌رنگ‌تر می‌شود و این خلاف جهت آیین یارسان بوده است. در شش، هفت سال گذشته کلام خوان‌های زن وجود نداشتند و دختران در آن زمان خواستند کلام‌گویی کنند که به شدت مخالفت شد، اما پافشاری ما و حمایت خاندان حیدری باعث شد این اتفاق بیافتد و سال‌های بعد زنان بیشتری در تنبور زدن شرکت کنند و حضور داشته باشند.
وی افزود: زنان تنبور زن و کلام خوان در آیین یارسان همیشه وجود داشته‌اند و از قدیمی ترین و اولین زنان می‌توان به درویش شکر اشاره کرد که آن زمان نیز به دلیل فرهنگ حاکم بر جامعه زنان شرایط دیده شدن به مانند مردان را نداشته‌اند. و یا فرانک درویشی و زنان دیگر نیز همینطور، اما این مانع ربطی به آیین یارسان ندارد زیرا در فرهنگ یارسان جنسیت مطرح نبوده و حتی زنان مانند مردان تشویق شده‌اند تا از محدودیت‌ها رهایی یابند.
وی می‌گوید: مسئله‌ای که هست آیین یارسان یک آیین کوردی است، دفاتر به کوردی کتابت شده‌اند فرهنگ، فرهنگ کوردی است و همان جایگاه و ارزشی که زن در جامعه کوردی داشته است در آیین یارسان نیز به همانگونه است. اگر دفاتر یاری را مطالعه کنید هیچ نوشته‌ای بر مبنای محدودیت و نادیده گرفتن زنان وجود ندارد.
به دلیل همان تغییرات فرهنگی که پیش‌تر گفتم، زن مانند گذشته جایگاه خود را نداشت و به عنوان مثال هشت سال پیش که ما می‌خواستیم کلاس تنبور برویم به ندرت کسی حاضر بود به زنان تنبور یاد دهد و با اصرار و تلاش‌هایی که ما انجام دادیم بلاخره موفق شدیم یاد بگیریم و اجراهای گروهی تنبور نوازی را داشته باشیم. یک ضرب المثل زیبا هست که می‌گوید «اگر می خواهی جامعه آگاهی داشته باشی، باید مادران آگاهی داشته باشی». نسل حال حاضر نیز به دلیل آگاهی زنان و مادران امروز دوباره به میدان برگشته‌اند، و حمایت و تفکر خاندان حیدری نیز تاثیرگذار بوده واینگونه ما شاهد برابری زنان و مردان در تنبور زنی و کلام‌خوانی هستیم.
وی بیان داشت: در ایدئولوژی یارسان فعل یا عملی مبنی بر زن یا مرد بودن وجود ندارد، اما فرهنگ متفاوت است و می‌تواند تغییر کند و چون فرهنگمان مورد دستکاری قرار گرفته به مرور زمان از اصل خود دور شده، به همین دلیل ما جمع‌هایی داریم که زن حق حضور ندارد که باید روی آن کار شود تا به مرور تغییرات مثبت حاصل شود و نسل جدید پتانسیل این را دارد زیرا فهم بیشتری پیدا کرده است. اما چیزی که مهم است این است که در اصل و اساس آیین یارسان جنسیت تعریف نشده است و چه بسا در برخی جاها زن بیشتر مورد ستایش قرار گرفته است.
وی همچنین افزود: بیان آزاد، پوشش آزاد، یکی بودن عبادت زن و مرد، عدم وضع قانون و یا محدودیت مشخص برای زنان، خود بیانگر بسیاری از واقعیت‌هاست. این را باید یادآور شوم که بسیاری از زنان یارسان که توانسته‌اند به دنبال اهداف خود بروند، به خارج از کشور بروند و یا به دنبال استعداد خود بروند با تلاش خود و پیرو این نظام فکری هستند.
هفت هشت سال پیش واقعا از طرف برخی اساتید تنبور و مردم مورد سرزنش قرار گرفته‌ایم اما با کمک بزرگان این آیین، راه برایمان باز شد، و ما نیز به عنوان نسل جوان آن موانع و سدها را شکستیم. بنابراین زنان باید بدانند هیچ مانعی برای آنها وجود ندارد و هر چیزی که فکر می‌کنند باید انجام دهند و توانایی آن را دارند، باید انجام دهند زیرا تمام موانع با تلاش از بین می‌روند.
وی در رابطه با برابری زن و مرد در تنبورزنی می‌گوید: تنبور صرفا یک ساز نیست و تک تک مقام‌هایی که خوانده می‌شود و آن آوایی که سر می‌دهی هر کدام یک فرهنگ، یک آرمان و یک ارزشی را با خود به همراه دارد. به عنوان مثال در مراسم جم‌خوانی دو نفر سرکلامی انجام می‌دهند و کل جمع با آنها همراهی می‌کنند، که در این جمع زن و مرد کوچک و بزرگ حضور دارند و یک جامعه‌ای تشکیل می‌دهند که همه حضور دارند، و این خود نشان می‌دهد در کلام‌خوانی و تنبورزنی زن و مرد مطرح نیست. همین که در آیین یارسان عبادت به زبان تنبوره و موسیقی آمده است و زن و مرد در کنار هم ساز می‌زنند و می‌خوانند و همراه و در کنار هم هستند یعنی چیزی وجود ندارد که تو به عنوان مرد بتوانی انجام دهی و من زن نتوانم.
این تنبورنواز ادامه می‌دهد: اهل یارستان سه روز روزه می‌گیرند و روز چهارم که روز مبارکی بین مردم است و روز پنجم به توشامی می‌روند و با خاندان حیدری عید مبارکی می‌کنند. در این روزه گرفتن زن هیچ محدودیتی ندارد و مثلا در آیینی مانند اسلام اگر زن در زمان عادت ماهانه باشد عباداتش مورد قبول واقع نیست و نجس محسوب می‌شود، اما در آیین یارسان چنین چیزی وجود ندارد. در روز پنجم زن و مرد با یکدیگر دست می‌دهند و دست بوسی می‌کنند که این باز برابری زن و مرد را نشان می‌دهد، و زن و مرد در این روز با یکدیگر کلام گویی انجام می‌دهند. در حال عبادت نیز باز پوشش زن اختیاری است و همانگونه که مایل هستی ظاهر می شوی و گیسوی زن خود دارای ارزش است و چون آیین یک آیین کوردی است از فرهنگ کوردی نشات می گیرد ما شاهد این ارزش ها هستیم و در عید نوروز نیز وضعیت همین گونه است.
وی در خصوص عدم حضور زنان در جم‌خانه‌ها بیان داشت: حضور زن در در هیچ جایی توسط این آیین نقض نشده، اما چون جم‌خانه‌ها در مکان‌های عمومی هستند به دلیل موانع حکومتی و نظم حاکم بر جامعه جمع‌های مختلط و خواندن زن و مرد با هم امکانپذیر نیست. و همین، حضور زنان در جم‌خانه‌ها را ممنوع کرده و ربطی به فرهنگ و آیین یارسان ندارد.