زبان مادری، خط مقدم مقاومت برای حفظ هویت است
ژین آرین، فعال زبان، ضمن هشدار درباره فشارهای ترکیه بر زبان کوردی اظهار داشت: «سیاست نابودی هویت و حافظه تاریخی کوردها قرن‌هاست ادامه دارد و تنها راه مقابله با آن، مقاومت و ایستادگی است.»
گزارش: آخین باهار
آمد- هومبولت، اندیشمند آلمانی، در باب اهمیت زبان مادری می‌گوید: «زبان، سرزمین راستین یک ملت و نماد قدرتمند خواست و اراده ملی آن است. نابودی زبان به از دست رفتن هویت ملی می‌انجامد.» امروزه دولت‌های ملی با سیاست همسان‌سازی، زبان خود را بر دیگر خلق‌ها تحمیل می‌کنند؛ این در حالی است که زبان مادری، اصلی‌ترین عامل بقای هویت و فرهنگ هر جامعه به شمار می‌رود.
زنگ خطر نابودی هزاران زبان به صدا درآمده است
پژوهش‌ها نشان می‌دهد از حدود هفت هزار زبان موجود در جهان -شامل زبان‌های قبیله‌ای- نیمی در معرض نابودی هستند. طبق گزارش نشنال جئوگرافیک، هر دو هفته یک زبان از صحنه روزگار محو می‌شود. اگرچه در جهان هفت میلیاردی امروز به طور میانگین برای هر زبان یک میلیون گویشور وجود دارد، اما واقعیت چیز دیگری است: ۸۵ درصد مردم جهان تنها به ۸۵ زبان رایج سخن می‌گویند و در مقابل، تنها هشت و نیم میلیون نفر از ۳۵۰۰ زبان مختلف استفاده می‌کنند.
زبان‌شناسان هشدار می‌دهند که در صد سال آینده، ۳۵۰۰ زبان با خطر نابودی روبرو هستند. یونسکو نیز در «اطلس زبان‌های در معرض خطر» خود، بیش از هزار زبان را در فهرست زبان‌های در معرض انقراض قرار داده است.
۱۸ زبان در ترکیه رو به نابودی است
اطلس زبان‌های در معرض خطر یونسکو از وضعیت نگران‌کننده ۱۸ زبان در ترکیه خبر می‌دهد. طبق این گزارش، برخی زبان‌ها مانند اوبیخی، ملاهسو و یونانی کاپادوکیه پیش‌تر نابود شده‌اند و شماری دیگر همچون لازی، زازایی، همشینی، آبخازی و به‌ویژه هرتوین در «وضعیت بحرانی» به سر می‌برند.
زبان‌های در معرض نابودی در ترکیه شامل یونانی کاپادوکیه، گاگاووزی، زازایی، هرتوینی، همشینی، لادینو، لازی، آبخازی، آبازایی، آدیغه‌ای، گویش کاباردی، ملاهسو (سریانی غربی)، یونانی پونتوسی، رومانیایی، سریانی، تورویو، اوبیخی و ارمنی است.
سیاست‌های سرکوبگرانه ترکیه علیه زبان کوردی
بی‌گمان نابودی تدریجی یک زبان، ریشه در سیاست‌های فرهنگی کشورها دارد. دولت ترکیه از بدو تأسیس جمهوری تاکنون با شعار «یک زبان، یک دین، یک پرچم» و با اتخاذ سیاست انکار هویت‌ها، به سرکوب زبان کوردی و همسان‌سازی فرهنگی پرداخته است.
این سیاست همسان‌سازی به صورت نظام‌مند در تمامی عرصه‌های اجتماعی اجرا شده است. برای نمونه، از سال ۱۹۲۸ تاکنون، استفاده از حروف ویژه الفبای کوردی( X، W، Q، Î، Û، Ê ) ممنوع است و بسیاری به جرم به‌کارگیری این حروف، طبق ماده ۲۲۲ قانون جزای ترکیه محاکمه یا زندانی شده‌اند. حتی امروز نیز در اسناد رسمی مجلس و دادگاه‌های ترکیه، از زبان کوردی با عناوینی چون «زبان ناشناخته» یا «زبان X» یاد می‌شود.
اقدامات نمایشی و بدون پشتوانه قانونی
دولت ترکیه برای حفظ وجهه دموکراتیک خود در عرصه بین‌المللی و همچنین در واکنش به مبارزات زبانی کوردها، ناگزیر به برداشتن گام‌های ظاهری شد. راه‌اندازی شبکه تی‌آر‌تی ۶ در سال ۲۰۰۹ و گنجاندن درس زبان کوردی در مدارس به عنوان «درس انتخابی» در سال ۲۰۱۲ از جمله این اقدامات بود.
اما طرح درس انتخابی کوردی با انتقادهای گسترده دانش‌آموزان، والدین و معلمان روبرو شد. نبود معلمان متخصص، کارشکنی در انتخاب درس کوردی توسط دانش‌آموزان و تقلیل حق آموزش به زبان مادری به یک «درس انتخابی» از عمده‌ترین انتقادها به این طرح بود.
قیم‌ها؛ ابزار جدید همسان‌سازی فرهنگی
همزمان با محدودیت‌های آموزشی، سیاست سرکوب زبان کوردی به عنوان یکی از موانع اصلی حل «مسئله کورد» و دستیابی به صلح اجتماعی ادامه یافت. این سرکوب در سال ۲۰۱۶ با انتصاب قیم‌ها در شهرداری‌ها شدت گرفت.
قیم‌های منصوب دولت، با اجرای موج تازه‌ای از محدودیت‌ها، تلاش گسترده‌ای را برای حذف نشانه‌های هویت کوردی از فضای عمومی آغاز کردند. این محدودیت‌ها شامل ممنوعیت برگزاری برنامه‌های فرهنگی و هنری به زبان کوردی، تعطیلی رسانه‌های کوردی‌زبان، و انحلال تمامی مراکز آموزشی از مهدکودک تا مدرسه بود. علاوه بر این، برنامه‌های دوزبانه شهرداری‌ها لغو شد و حتی نام‌های کوردی معابر و اماکن عمومی به ترکی تغییر یافت. این اقدامات نشان‌دهنده تلاش نظام‌مند برای محو هویت و فرهنگ کوردی از عرصه عمومی است.
این روند نشان می‌دهد که هنوز هیچ رویکرد برابری‌طلبانه و عادلانه‌ای در قبال زبان مادری در ترکیه پذیرفته نشده و محدودیت‌های استفاده از زبان کوردی در زندگی روزمره همچنان پابرجاست.
۲۱ فوریه؛ روز مبارزه برای زبان مادری
یونسکو در سال ۱۹۹۹، بیست و یکم فوریه را به یاد دانشجویان بنگلادشی که در راه دفاع از زبان مادری جان باختند، «روز جهانی زبان مادری» نام‌گذاری کرد. اما برای کوردها این روز نه فرصتی برای جشن، بلکه نمادی از مبارزه علیه سیاست‌های همسان‌سازی است.
ژین آرین، فعال زبان کوردی و معلم، در سخنانی با گرامیداشت یاد زنان جان‌باخته در راه دفاع از زبان مادری، تأکید کرد: «اگرچه ۲۱ فوریه با جنبش زبان در بنگلادش گره خورده، اما مبارزه برای حفظ زبان مادری ریشه در تاریخ دارد. بسیاری از خلق‌های جهان در این راه مقاومت کرده‌اند و روز جهانی زبان مادری نیز حاصل همین مقاومت‌هاست.»
تداوم نبرد برای حفظ هویت در جهان معاصر
ژین آرین معتقد است با شکل‌گیری دولت‌های ملی و نظام سرمایه‌داری، خلق‌های مختلف تحت فشار قرار گرفتند و امروز نیز بسیاری از آنها همچنان برای حفظ هویت خود می‌جنگند.
یک قرن مبارزه ملت کورد برای بقا
وی با اشاره به مبارزه صدساله ملت کورد برای حفظ هویت خود می‌گوید: «انکار موجودیت خلق کورد قرن‌هاست ادامه دارد. هویت و موجودیت این خلق هنوز به رسمیت شناخته نمی‌شود و این سرچشمه تمام مشکلات است. دولت‌های ملی اساساً بر پایه نفی دیگر خلق‌ها بنا شده‌اند و قدرت‌های حاکم می‌کوشند تاریخ و فرهنگ سرزمین‌های تحت سلطه خود را مطابق میل خویش بازنویسی کنند.»
ژین آرین می‌افزاید: «نمونه بارز این سیاست را در ترکیه می‌بینیم؛ جایی که دولت با اعمال فشار در مناطق کوردنشین، می‌کوشد با انکار فرهنگ و موجودیت کوردها، فرهنگی یکدست را جایگزین کند. امروز دولت ترکیه می‌کوشد هویت خود را به سومری‌ها و هیتی‌ها پیوند بزند، اما این ادعا هیچ پایه تاریخی ندارد. واقعیت این است که کوردها هزاران سال است که در سرزمین‌های مزوپوتامیا زندگی می‌کنند و این سرزمین‌ها خاستگاه تاریخی آنهاست.»
تداوم حیات فرهنگی ملت کورد در مزوپوتامیا
ژین آرین می‌گوید: «ملت کورد هزاران سال است که میراث‌دار فرهنگ مزوپوتامیا بوده‌اند و علی‌رغم همه فشارها، همچنان به حفظ هویت فرهنگی خود ادامه می‌دهند.» او با نگرانی از تشدید فشارها بر زبان و فرهنگ کوردی سخن می‌گوید.
وی با اشاره به میراث احمد خانی، شاعر کورد قرن هفدهم که آگاهانه آثارش را به زبان کوردی می‌نوشت، می‌افزاید: «خانی با درک عمیق از فشارهای فرهنگی زمان خود، به جای عربی و فارسی، آثارش را به کوردی نوشت تا توجه‌ها را به زبان و فرهنگ کوردی جلب کند. متأسفانه مشکلاتی که او چهار قرن پیش با آنها روبرو بود، نه تنها حل نشده، بلکه امروز ابعاد پیچیده‌تری یافته است.»
ژین آرین با مقایسه وضعیت گذشته و حال می‌گوید: «تا یکی دو قرن پیش، گویشوران کورد در خانه و جامعه آزادانه به زبان مادری خود سخن می‌گفتند و با فرهنگ خود زندگی می‌کردند، اما امروز با سیاست‌های انکار و نابودی، می‌کوشند پیوند این ملت را با زبان و فرهنگ‌شان قطع کنند.»
پاک کردن حافظه تاریخی؛ هدف اصلی سیاست‌های فرهنگی
ژین آرین معتقد است هدف اصلی سیاست‌های کنونی، نابودی حافظه تاریخی و میراث مشترک ملت کورد است و این سیاست در راستای تحقق رؤیای احیای امپراتوری عثمانی دنبال می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که «آیا کوردها بدون زبان خود می‌توانند هویت و فرهنگ‌شان را حفظ کنند؟» تأکید می‌کند: «خیر، زیرا موجودیت هر جامعه با زبان مادری‌اش گره خورده است. زبان مادری در گذر زمان هم شکل‌دهنده فرهنگ و هنر یک خلق است و هم ابزار انتقال اندیشه‌هایش. زبان مادری، عامل اصلی هویت‌بخشی و ملت‌سازی است. از همین روست که کوردها برای به رسمیت شناخته شدن به عنوان یک ملت، باید پاسدار زبان و فرهنگ خود باشند.»
نقش محوری زنان در پاسداشت زبان مادری
ژین آرین، حفظ زبان مادری را وظیفه‌ای اجتماعی می‌داند و می‌گوید: «واژه "زبان مادری" خود گویای پیوند عمیق زبان با مادران و زنان است. زنان نقشی کلیدی در انتقال و حفظ زبان دارند و از طریق آنهاست که زبان تداوم می‌یابد. اما این مسئولیت خطیر نباید تنها بر دوش زنان گذاشته شود. حفظ زبان مادری یک مسئولیت جمعی است که همه اعضای جامعه باید در آن مشارکت کنند.»
لزوم خودانتقادی در حفظ زبان مادری
ژین آرین ضمن هشدار درباره کاهش کاربرد زبان کوردی، دیدگاهی انتقادی نسبت به جامعه کورد دارد. او می‌گوید: «درست است که فشارها و موانع بسیاری علیه زبان ما وجود دارد، اما حقیقت تلخ این است که ما خود نیز در حفظ زبان‌مان کوتاهی می‌کنیم.»
وی تأکید می‌کند: «پیش از مطالبه حقوق زبانی از نظامی که زبان ما را ممنوع کرده، باید خود در تمام عرصه‌های زندگی به کوردی سخن بگوییم. حفظ زبان نیازمند رویکردی جامع است؛ نه فقط گفتگو، نه صرفاً نوشتن و نه تنها آموزش، بلکه مجموعه‌ای از همه این‌هاست که می‌تواند زبان را زنده نگه دارد.»
زنان؛ پیشگامان حفظ زبان مادری
ژین آرین با نگرانی از گسست زبانی میان نسل‌ها هشدار می‌دهد: «زبانی که نسل جوان با آن سخن نگوید، محکوم به فراموشی است. متأسفانه امروز می‌بینیم که نسل جدید یا به کوردی صحبت نمی‌کند یا قادر به پاسخگویی به این زبان نیست. بنابراین، اولویت اصلی ما باید رساندن زبان به نسل‌های آینده باشد.»
او با تأکید بر نقش کلیدی زنان در جامعه کورد می‌گوید: «زنان در فرهنگ ما جایگاه ویژه‌ای دارند. وقتی زنان موضوعی را در اولویت قرار می‌دهند، آن موضوع به دغدغه جمعی تبدیل می‌شود. زنان با توانایی خود در حفظ پویایی جامعه و ایجاد امید، می‌توانند پیشگام تغییرات اجتماعی باشند. مردم به زنان اعتماد دارند و درها به روی آنها گشوده است. زنان با پیشگامی در این عرصه می‌توانند دستاوردهای بزرگی را رقم بزنند.»
مقاومت فرهنگی؛ راه بقای هویت کوردی
ژین آرین در آستانه روز جهانی زبان مادری با صدور فراخوانی تأکید کرد: «کوردها باید در برابر سیاست‌های انکار، از زبان مادری خود پاسداری کنند. خواست ما آموزش به زبان مادری و به رسمیت شناخته شدن هویت‌مان است و این مهم، نیازمند مقاومتی گسترده است.»
وی افزود: «برای تحقق این خواسته‌ها، حفظ زبان مادری امری حیاتی است. سیاست انکار و نابودی هویت و حافظه تاریخی کوردها قرن‌هاست که ادامه دارد و تنها راه مقابله با این سیاست‌ها، مقاومت و ایستادگی است. در این راه، همه کوردها باید متحد و یکصدا باشند.»