یکی از جشن‌های مهم پس از نوروز و مهرگان، جشن سده است که ریشه‌ای بسیار ژرف در میان آریایی‌ها دارد.

 

مرکز خبر- درباره‌ی پیشینه‌ی جشن سده و علت انتخاب این نام روایت‌های متفاوتی وجود دارد.

 در روایت اول گفته شده: «با توجه به این‌که در تقویم کهن تنها دو فصل زمستان و تابستان وجود داشته است در غروب روز دهم بهمن ماه صد روز از آغاز زمستان می‌گذشت و صد شبانه‌روز تا نوروز باقی می‌ماند، پنجاه روز و پنجاه شب. به همین خاطر ایرانیان این روز را جشن می‌گرفتند.

 در روایت دوم افسانه‌ای عنوان شده است درباره‌ی اینکه فرزندان آدم در این روز به صد تن رسیدند.

در روایت سوم نیز هوشنگ، پسر چهارم آدم، که نسبت آن از چهار پشت به آدم می‌رسد در این تاریخ راز آفریدن آتش را کشف کرده است.

اما درنهایت می‌توان گفت که همه‌ی این‌ها بهانه‌ای شده است تا ایرانیان جشن سده را با شکوه، اعتقاد و باوری مثال‌زدنی برگزار کنند. هدف جشن سده مانند سایر جشن‌های ایران باستان نزدیک شدن مردم به یکدیگر و شادی است.

یکی دیگر از دلایل گرامی‌داشت این شب این است که ایرانیان دو ماه میانی زمستان را، همان دی و بهمن را، بسیار سخت و هنگام نیرومند گشتن اهریمن می‌دانستند و برای پایان یافتن این دوماه نیایش‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند. از شب چله که چله‌ی بزرگ نیز نامیده می‌شد و در آن مهر برای مبارزه با اهریمن دوباره زاده شده بود تا شب دهم بهمن ماه که جشن سده و چله‌ی کوچک نامیده می‌شد برابر ۴۰ روز است و به سبب این‌که آتش (مظهر گرما و نور و زندگی) در روز سده کشف شده بود و وسیله‌ی دیگری برای مبارزه با اهریمن و بنا بر آیین باعث روشنایی شب مانند روز شد از شب چله‌ی کوچک تا اول اسفند ۲۰ روز و ۲۰ شب (جمعا چهل شب و روز) است.

روایت‌هایی که جشن سده را به صد روز گذشتن از زمستان یا پنجاه شب و پنجاه روز مانده به نوروز تعبیر می‌کنند، همگی از ساخته‌های جدیدتر است و در متون قدیمی نیامده‌اند.

به نوشته‌ی مورخانی چون بیرونی، بیهقی، گردیزی، جشن سده یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان است که در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله‌ی مغول دوام آورد و هم سلاطین و امیران و هم مردم عادی این جشن را برپا می‌کردند.

مشهورترین و بزرگترین جشن سده در زمان مردآویج در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان برگزارشده‌ است چنان‌ که در تاریخ بیهقی آمده‌ است جشن سده‌ی دیگری که به یاد مردم مانده، جشنی است که در زمان سلطان مسعود غزنوی در سال ۴۳۰ هجری برگزار شد.

چنان ‌که از کتاب‌ها و اسناد تاریخی برمی‌آید جشن سده جنبه‌ی دینی نداشته و تمام داستان‌های مربوط به آن غیردینی است و بیشتر جشنی کهن و ملی به ‌شمار می‌آید و وارث حقیقی جشن سده نه تنها ایرانیان و آریایی‌ها بلکه میراثی است که به بسیاری از کشورهای همسایه ایران نیز راه یافت.

برخی از پژوهشگران جشن سده را به آیین مهرپرستی یا میترایسم که در میان مردم، قرنها پیش‌تر از آیین زرتشتی هم رایج بوده، مربوط می‌دانند.

البته، نزد زرتشتیان نیز، آتش به عنوان یکی از نمادهای مقدس جشن سده حفظ شده ‌است.

به نوشته‌ی برخی از تاریخ‌نگاران، جشن سده ۵۰ روز و ۵۰ شب قبل از اعتدال بهاری یا جشن نوروز برگزار می‌شود، به همین دلیل سده نامیده شده، چون حاصل جمع این دو، صد می‌شود.

جشن سده توسط زرتشتیان در سراسر ایران جشن گرفته می‌شود. اما به علت بالا بودن تعداد هم‌وطنان زرتشتی در شهرهای تهران، کرج، شیراز،‌ اصفهان،‌ میبد،‌ اردکان و کرمان این جشن در این شهرها با شکوه بیشتری برگزار می‌شود.

اجرای آیین جشن سده بدین گونه می‌باشد: پس از غروب آفتاب، سه تن از موبدان با پوشاکی سپید بر تن، به سوی توده‌ای از هیزم خشک که از پیش فراهم آورده شده است به راه می‌افتند. گروهی از جوانان که آنها نیز پوشاک سپید بر تن دارند با مشعل‌های روشن موبدان را همراهی می‌کنند.

 موبدان بخشی از اوستا که آتش نیایش می‌باشد را می‌سرایند، موبد بزرگ با آتشی که در آتشدان است و جوانان سپیدپوش با یاری از شعله‌های مشعل هیزم را آتش می‌زنند، گروه موزیک هم در این میان آنان را همراهی می‌کند. جشن سده، مشهورترین آیین زمستانی میان فارسی زبانان تاجیکستان و افغانستان برگزار می‌شود.

در چهلمین روز پس از یلدا (زایش خورشید) و صدمین روز پس از اول آبان، تا دهم‌ بهمن که "چله‌ی زمستان" است، در متون کهن جشن سده ‌نامیده می‌شود.

 در نواحی مختلف با نام‌های گوناگونی شناخته می‌شود.

در خراسان "سره"، دراراک "جشن چوپانان"، درخمین "کُردِه"، در دلیجان"هله هله"، در بدخشان تاجیکستان "خِرپَچار"، در سنگسر سمنان "چاروچار"، کە ۴ روز قبل و پس ازسده است.

بر خلاف ایران که برگزاری جشن را محدود به مکانی خاص و رسمی کرده و اطلاع‌‌رسانی در این باره را محدود ساخته است، کشور تاجیکستان نه تنها این جشن را برگزار می‌کند بلکه از چند سال قبل آن را در تقویم سالانه‌‌ی خود قرارداده و آن را همانند رخدادی ملی گرامی می‌دارد.