فکهای خزری در خطر؛ هشدار محیطزیستی در پی آلودگی گسترده دریای خزر
آلودگی آب و ورود بیرویه پسماندهای صنعتی و شهری، دریای خزر را به بحران زیستمحیطی شدید کشانده و جان فکهای خزری را تهدید میکند. کارشناسان هشدار میدهند که بدون اقدامات فوری و همکاری کشورهای حاشیه خزر، موجهای مرگومیر این گونه نادر ادامه خواهد داشت.
مرکز خبر- دریای خزر، بزرگترین دریاچه جهان، در دهههای اخیر با کاهش سطح آب و آلودگی فزاینده مواجه شده است. ورود فاضلابهای صنعتی و شهری، باقیماندههای نفتی و مواد شیمیایی، چرخه غذایی و زیستگاه فکهای خزری را تخریب کرده است. کارشناسان محیطزیست و شیلات تأکید دارند که این آلودگیها نه تنها سلامت فکها و ماهیان خاویاری را تهدید میکند، بلکه امنیت غذایی و معیشت جوامع ساحلی را نیز به خطر انداخته است.
طی ماههای گذشته خبرهای زیادی از مرگ چندین فوک خزری، تنها پستاندار بومی این دریا در سواحل شمالی ایران و چهار کشور دیگر حاشیه دریای خزر منتشر شده است. تلف شدنهای اخیر این گونه، هشداری جدی است که نشان میدهد بیماریها، کاهش کیفیت آب، کمبود منابع غذایی یا افزایش آلودگیها به سطح خطرناکی رسیدهاند.
طی روزهای گذشته، استان منگستاو قزاقستان با ثبت دهها لاشه تازه از فک خزری بار دیگر به کانون توجه فعالان محیطزیست تبدیل شد. رسانههای محلی گزارش دادهاند که از ابتدای سال جاری تاکنون حدود ۵۰۰ فک خزری در این سواحل تلف شدهاند. تنها در روز سوم نوامبر ( ۱۲ آبان)، مأموران ۱۱۲ لاشه را در نوار ساحلی منطقه توپکاراگان کشف کردند و پنج روز بعد، ۷۱ لاشه دیگر در ساحل جزیره کولالی مشاهده شد. بر اساس آمار رسمی اداره شیلات منگستاو، از سال ۲۰۲۲ تاکنون بیش از سه هزار و ۵۰۰ خزری در این منطقه جان خود را از دست دادهاند؛ رقمی که برای گونهای با جمعیت آسیبپذیر بسیار نگرانکننده است.
کارشناسان شیلات کاهش سطح آب خزر و خشک شدن تالابها را تهدیدی جدی برای زیستگاه فکها، ماهیان خاویاری و پرندگان میدانند. دانیار آکیمژانوف، مدیر شاخه منطقهای انجمن ملی شیلات قزاقستان، گفت: «این شرایط موجب تلفات مکرر فکها در فصلهای بهار و پاییز شده و ضرورت برنامه مشترک پنج کشور حاشیه خزر برای حفاظت از زیستگاهها و کنترل فعالیتهای نفتی را آشکار میکند.»
فک خزری، کوچکترین فک واقعی جهان و تنها گونه بدون گوش است که در دریای خزر زندگی میکند. نخستین مرگومیر گسترده آن در سال ۲۰۰۰ رخ داد و تحقیقات آن زمان نشان داد ویروس دیستمپر (morbillivirus) عامل اصلی بود. نمونهبرداری تیمهای ایرانی تأیید کرد این رخداد، میانمرزی و مشترک در کل محدوده خزر بوده است.
مرگومیرهای پراکنده فکها در دهههای بعد نیز ادامه یافت و بین سالهای ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ چند موج جدید مرگومیر ثبت شد که علت برخی از آنها هنوز نامشخص است. کارشناسان دلیل آن را میتوان آلودگی صنعتی یا بیماریهای ویروسی دانست.
افزایش آلودگیهای نفتی، صنعتی، فاضلابی و ورود ریزآلودگیهای پلاستیکی، نهتنها حیات وحش دریایی را تهدید میکند، بلکه مستقیماً امنیت غذایی و سلامت انسان را تحت تأثیر قرار میدهد. آلودگی، کاهش ذخایر آبزی و مسمومیتهای زیستی را تشدید کرده و کیفیت صید را پایین آورده است. این شرایط بهویژه برای ساکنان محلی که اقتصادشان بر پایه دریا است، ضربهای جدی وارد میکند.
عادلبیک قوزیبایف، رئیس شورای زیستمحیطی انجمن «اکولیدر» قزاقستان، میگوید: «محدودیتهای اداری مانع از اقدامات پیشگیرانه و پایش موثر شده است، در حالی که مردم نمیدانند در مواجهه با فکها چه باید بکنند.» کارشناسان بر لزوم برنامه مشترک پنج کشور حاشیه خزر برای کنترل آلودگی، مدیریت ورودی رودخانهها و حفاظت از زیستگاهها تأکید میکنند.