از نسل‌کشی تا زندگی آزاد؛ نیم قرن مبارزه در قاب دوربین
نودم تِکوشر، مدیر کمون مستند شهید گُلستان تارا، به تشریح مستند «از نسل‌کشی تا زندگی آزاد - رستاخیز کورد» می‌پردازد و بر ارزش آن به مثابه آرشیوی روشنگر برای یک دوره تاریخی تأکید می‌کند.
اِوریم روناهی - نوجان آراس
مرکز خبر - مستند «از نسل‌کشی تا زندگی آزاد - رستاخیز کورد» که حاصل مصاحبه‌ها و فیلم‌برداری در کشورهای متعددی چون کوردستان، ترکیه، ایران، عراق، سوریه، کشورهای مختلف اروپایی و روسیه است، اخیراً منتشر شد. کارگردانی این اثر، که به زبان کوردی کرمانجی و زبان ترکی تهیه شده، بر عهده دوغان چَتین است. این مستند با همکاری تیمی ۱۰۰ نفره و یک ارکستر بزرگ موسیقی در ۳ فصل منتشر خواهد شد. مستند مذکور سعی دارند ضمن پرداختن به تاریخ حزب کارگران کوردستان، با ارائه شهادت‌ها و اسناد، آرشیو گسترده‌ای را به نمایش گذاشته و این مقطعی مهم تاریخی را به مخاطبان معرفی کند.
در گفت‌وگو با نودم تِکوشر، مدیر کمون مستند شهید گُلستان تارا و مدیر پروژه مستند «از نسل‌کشی تا زندگی آزاد - رستاخیز کورد»، درباره جزئیات مستند، مراحل آماده‌سازی و آرشیو گردآوری‌شده پرسیده‌ایم.
* شما به عنوان کمون مستندسازی شهید گُلستان تارا، مستند سریالی ۹۰ قسمتی «از نسل‌کشی تا زندگی آزاد - رستاخیز کورد» را تهیه کرده‌اید. لطفاً بفرمایید انگیزه اصلی شما از اجرای چنین پروژه‌ای چه بود؟
تهیه مستند «از نسل‌کشی تا زندگی آزاد - رستاخیز کورد» پروژه‌ای طولانی و زمان‌بر بود. این کار تحت عنوان کمون مستند شهید گُلستان تارا معرفی شد. اگرچه کمون ما در روز ۲ مارس سال جاری تاسیس شد، اما پروژه حاضر حاصل ۸ سال تلاش مستمر است.
انگیزه اصلی ساخت این اثر، نیاز به بازخوانی جامع تاریخ این جامعه و مبارزات آزادی‌خواهانه‌اش بود. نتیجه نهایی، یک مستند سریالی ۹۰ قسمتی خواهد بود. شکل‌گیری محتوا و ساختار این کار، ریشه در ضرورت‌های موجود داشت و می‌توان گفت این اثر، محصول انباشت دانش، میراث و تجربیات گران‌بهای رسانه‌های آزاد است. هم دست‌اندرکاران پروژه و هم آرشیو مورد استفاده، تماماً از بطن میراث رسانه‌های آزاد برخاسته‌اند و همکاران ما نیز از فعالان همین رسانه‌ها هستند. ایده اصلی مستند با بهره‌گیری از نظرات و پیشنهادات متعدد درباره تاریخ و مبارزات حزب کارگران کوردستان، و با مشورت مدیریت و اعضای آن شکل گرفت. حزب کارگران کوردستان و حزب آزادی زنان کوردستان دیدگاه‌ها و مشارکت‌های ارزشمندی در تدوین محتوا و طرح پروژه داشتند. مهم‌تر از همه، این کار ضرورتی بود که در راستای اندیشه‌های رهبر این حزب، رهبر عبدالله اوجالان، احساس می‌شد.
* چرا کمون مستندسازی را به نام روزنامه‌نگار شهید، گُلستان تارا، نام‌گذاری کردید؟
کمون مستندسازی شهید گُلستان تارا، نام خود را از شهید گُلستان تارا گرفته است که در باشور کوردستان به قتل رسید. رفیق گُلستان تارا، شخصیتی تأثیرگذار در رسانه‌های آزاد و به‌ویژه در حوزه رسانه و نشر زنان بود. او در سخت‌ترین شرایط فعالیت کرد و نقشی کلیدی در شکل‌دهی به نمایندگی، اراده، هویت، زبان و سیمای زن در این عرصه داشت. کمک‌های او به پروژه ما نیز بسیار ارزشمند بود؛ در طول ساخت مستند، گفت‌وگوها و تبادل‌نظرهای سازنده‌ای با ایشان داشتیم، اما متأسفانه به شهادت رسید. تأسیس کمونی به نام رفیق گُلستان تارا، کمترین ادای دین ما به اوست. تنها با تلاش بیشتر، تولید آثار غنی‌تر، گسترش دامنه فعالیت کمون و انجام پروژه‌های تاریخی ماندگار، می‌توانیم شایستگی نام او را داشته باشیم. یادش را با احترام و سپاس گرامی می‌داریم.
* درباره روند آماده‌سازی اطلاعات بیشتری بدهید. فیلم‌برداری در چند کشور انجام شد؟ با چه کسانی مصاحبه کردید و با چه چالش‌هایی روبرو بودید؟
شرح چگونگی شکل‌گیری، سازماندهی و انجام فیلم‌برداری‌ها بسیار مفصل است. شاهدان جنبش آزادی‌بخش کورد محدود به یک منطقه نیستند؛ حزب کارگران کوردستان حزبی با دامنه نفوذ گسترده است که مبارزات و سازماندهی خود را در مناطق وسیعی پیش برده است. بنابراین، این پروژه نمی‌توانست صرفاً به مصاحبه با رهبران حزب در کوهستان محدود شود. ابتدا، افراد و شاهدان کلیدی در چهار بخش کوردستان، اروپا، روسیه و مناطق مختلف خاورمیانه شناسایی شدند. از میان حدود ۶۰۰ نام، تیم ما موفق به انجام مصاحبه با ۴۰۰ نفر شد.
تیم‌های ما در کوهستان، روژاوا، باکور کوردستان، باشور کوردستان، اروپا و روژهلات با شاهدان عینی آن دوران گفت‌وگو کردند و از آرشیوهای آنان بهره بردند. هر مصاحبه بر اساس تجربیات و شهادت فرد از دوره مربوطه انجام شد و افرادی که نقشی تأثیرگذار در آن مقطع ایفا کرده بودند، انتخاب شدند. تاریخ حزب کارگران کوردستان، تاریخی زنده و پویاست. شاهدان ما، فارغ از جایگاهشان در این تاریخ، حقایق را صادقانه و عینی بازگو کردند.
راوی اصلی این مستند، رهبری، یعنی رهبر آپو است. سناریو بر اساس تحلیل‌ها و روایت‌های ایشان تدوین شد و این روایت‌ها در کنار اسناد، ساختار مستند را شکل دادند و یکدیگر را تکمیل کردند. این رهبری است که تاریخ حزب کارگران کوردستان و مبارزات بیش از نیم قرن آن را روایت می‌کند. ما مسیر او، فعالیت‌هایش و تأثیراتش را از نزدیک دنبال کردیم و با شاهدان زنده‌ی بسیاری مواجه شدیم که بسیار تأثیرگذار بود. نقش تعیین‌کننده زنان در تاریخ این حزب انکارناپذیر است؛ گفت‌وگو با آنان و شنیدن روایت‌هایشان، کمک شایانی به غنای کار کرد.
* مستند ۳ فصل دارد. این فصول کدام دوره‌ها را پوشش می‌دهند و معیار تقسیم‌بندی چه بوده است؟
رهبری، تاریخ حزب و مبارزات آزادی‌بخش کورد را در قالب سه مرحله «تولد» یا «رستاخیز» تحلیل می‌کند. ما نیز فصل‌بندی مستند را بر همین اساس انجام دادیم. فصل اول (۲۸ قسمت) که هم‌اکنون در حال پخش است، از تولد رهبری آغاز شده و تا اقدام ۱۵ آگوست را در بر می‌گیرد و به شجره‌نامه، خانواده و دوران رشد ایشان می‌پردازد.
فصل دوم به تحولات پس از ۱۵ آگوست در کوردستان و حزب کارگران کوردستان، بازتاب‌ها و دستاوردهای آن تا زمان توطئه بین‌المللی سال ۱۹۹۹ اختصاص دارد.
فصل سوم نیز دوره پس از توطئه بین‌المللی ۱۵ فوریه تا توافق‌نامه دولماباغچه در سال ۲۰۱۵ را روایت می‌کند و با همین توافق‌نامه به پایان می‌رسد.
* زمان انتشار مستند نیز قابل توجه است؛ درست پس از فراخوان رهبر خلق کورد، عبدالله اوجالان برای «صلح و جامعه دموکراتیک». نظرتان در این باره چیست؟
مقطع کنونی از منظر تاریخ جنبش آزادی‌بخش کورد، بسیار مهم است و مانیفست رهبری، سرآغاز دورانی نوین محسوب می‌شود. کار ساخت مستند ۸ سال پیش کلید خورد. همان‌طور که رهبری اشاره کرده‌اند، تاریخ حزب کارگران کوردستان را نمی‌توان با معیارهای یک حزب کلاسیک سنجید. این حزب و جنبش، زندگی میلیون‌ها نفر را دگرگون کرده، تأثیری عمیق بر زندگی زنان گذاشته، آگاهی ملی کوردها را ارتقا داده و به تعبیری «کورد مرده را زنده کرده است». روایت تاریخ چنین حزبی یک ضرورت بود؛ باید حقیقت آن به جامعه امروز و نسل‌های آینده منتقل می‌شد. شاید کار ما با تمام گستردگی‌اش، همچنان ناکافی باشد و نیاز به پژوهش‌های بیشتری احساس شود، اما کوشیدیم در قالب یک مستند سریالی ۹۰ قسمتی، این روایت را ارائه دهیم. این مستند فرصتی مغتنم برای شناخت جنبش حزب کارگران کوردستان از منظر خود حزب، اسنادش، راویانش، مدیرانش و رهبرش خواهد بود. اطمینان دارم که تماشای آن، در روند بازسازی درونی حزب، افق‌های تازه‌ای خواهد گشود و الهام‌بخش خواهد بود.
معتقدم در شرایطی که حزب کارگران کوردستان در حال بازسازی خویش است، اگر تمام نیروهای اجتماعی، مردم، روشنفکران و سایر اقشار، این حزب را از دریچه مستند خودش بشناسند، این شناخت در آینده بسیار راهگشا و تأثیرگذار خواهد بود. رهبری از «رنسانس زن» سخن گفته‌اند و ما اکنون در چنین دورانی به سر می‌بریم. این رنسانس و روشنگری بدون آگاهی تاریخی ممکن نیست و پیش‌نیاز آن، دانش، تجهیز فکری و کسب آگاهی است. ما نیز تلاش کردیم با این مستند، تاریخ حزب کارگران کوردستان، تاریخ آزادی‌خواهی آن و مبارزات جنبش زنان کورد را از ابعاد گوناگون به تصویر بکشیم و امیدواریم که سهمی در این روند روشنگرانه داشته باشد.
* در جریان این پروژه، آرشیو قابل توجهی گردآوری شد. آیا تمام این آرشیو در مستند استفاده شده است؟ برنامه‌ای برای به اشتراک‌گذاری مابقی آرشیو دارید؟
کمون مستند شهید گُلستان تارا اکنون به مرکزی برای فعالیت‌های آرشیوی جدی بدل شده است. مستند «رستاخیز کورد» منجر به تشکیل یک گنجینه آرشیوی عظیم شد که همگی در این کمون نگهداری می‌شوند. همین حالا نیز درخواست‌های متعددی از سوی پژوهشگران و سازندگان پروژه‌های دیگر برای دسترسی به این آرشیو وجود دارد. این آرشیو در خدمت هر پژوهش و اثری است که به مبارزه آزادی‌بخش خلق کورد یاری رساند. باید تأکید کرد که جمع‌آوری و نگهداری این آرشیو در شرایط بسیار دشواری صورت گرفته است.
در وهله اول، باید به آرشیوی اشاره کرد که توسط خود رهبری پایه‌گذاری شده است. استحکام آرشیو حزب کارگران کوردستان، بیش از هر چیز مدیون نگاه آرشیوی رهبری است. صورت‌جلسات تمام نشست‌ها برای سالیان متمادی به طور رسمی ثبت و اسناد مربوطه نگهداری شده‌اند. علی‌رغم تمام حملات و فشارها، این اسناد و آرشیوها به نحوی حفظ شده‌اند. شاید این مستند بتواند بخشی از این اسناد را به عرصه عمومی بیاورد و داده‌های ارزشمندی را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد. علاوه بر آرشیو حزب، نشریات «سَرخوَبون» و «بَرخودان» منابع بسیار مهمی برای ما بودند. این دو نشریه از بدو تأسیس، مبارزات مسلحانه، ایدئولوژیک، داخلی و خارجی حزب را با دقت و نگاهی عینی ثبت کرده‌اند.
مستند ما همچنین از دو اثر مستند پیشین که در زمان خود فعالیت‌های آرشیوی مهمی انجام داده بودند، یعنی «سَرهلدان» و «تاریخی از آتش»، بهره برده است. همچنین از مصاحبه‌های انجام شده برای نگارش رمان «داستان رستاخیز» که توسط دوستانی چون رفیق سعید اوچلو، رفیق عرفان گولر، عبدالرحمان چادرجی، رفیق باور و فخری چیفتکوش (که در حال نگارش رمانی درباره رهبر آپو بودند) گردآوری شده بود، استفاده کردیم. برخی از افرادی که قصد مصاحبه با آن‌ها را داشتیم، دیگر در قید حیات نبودند، اما تیم نگارش رمان پیشتر با آن‌ها گفت‌وگو کرده بود و ما از این مصاحبه‌ها، به‌ویژه گفت‌وگو با دوستان دوران کودکی رهبری، بهره‌مند شدیم. بخش‌هایی نیز از مستند «آتشتن تاریخ» اقتباس شده است. به نوعی، این مستند حاصل تجمیع آرشیوهای «سَرخوَبون»، «بَرخودان»، آرشیو حزب کارگران کوردستان، آرشیو تیم رمان و آرشیو مستند «تاریخی از آتش» است. تمام این منابع با دقت بررسی، مطالعه و تحقیق شدند و اخبار رسانه‌های بین‌المللی درباره حزب کارگران کوردستان نیز مورد پژوهش قرار گرفت.
بخش مهم دیگری از آرشیو ما، از خود مردم به دست آمد. ما به آرشیوهای خانگی هواداران میهن‌دوست حزب کارگران کوردستان دسترسی پیدا کردیم و مردم با گشاده‌رویی این اسناد را در اختیار ما گذاشتند. این امر نشان می‌دهد که چگونه آرشیو حزب توسط خود مردم نیز محافظت شده است. هر گریلا خود به مثابه یک آرشیو متحرک بود و اسنادی را حفظ می‌کرد. برخی از این اسناد که در کنج کوهستان‌ها یا زیر سنگی پنهان شده بودند، به دست ما رسیدند. این آرشیوهای مردمی، در انعکاس روح آن زمان، نقشی بی‌بدیل داشتند.
ما کوشیدیم این آرشیوهای گردآوری‌شده در شرایط سخت را در کنار مصاحبه‌هایی که روایت رهبری را تکمیل می‌کنند و اسنادی که آن را پشتیبانی می‌کنند، در قالب این مستند ارائه دهیم.
نکته حائز اهمیت دیگر، موسیقی متن فیلم است. هاکان آکای، آهنگساز مستند، بیش از صد قطعه موسیقی ساخت که به خوبی بیانگر حال و هوای دوران مورد بحث است. برای سه قسمت نخست نیز صحنه‌هایی بازسازی شد تا با بهره‌گیری از زیبایی‌شناسی سینما، به جنبه روایی مستند کمک شود.
* مبارزات زنان در حزب کارگران کوردستان جایگاه ویژه‌ای دارد. این جنبه چگونه در مستند بازتاب یافته است؟
تاریخ حزب کارگران کوردستان از همان ابتدا با رشد و تکامل جنبش زنان کورد پیوندی ناگسستنی داشته است. مبارزات زنان، نقشی حیاتی در تاریخ این حزب ایفا می‌کند. میراث گران‌بهای مبارزاتی زنان در حزب، مرهون فداکاری و پایداری زنانی قهرمان چون سکینه جانسز، چیچک سلجان، رحیمه قهرمان و خانم یاورکایا در دوران خودشان است. بررسی تاریخ حزب نشان می‌دهد که رهبر آپو بیشترین تلاش را برای ارتقای جایگاه و مبارزات زنان در درون حزب به کار بسته است و ما شاهد شکل‌گیری هویت زن آزاد در نتیجه این مبارزات هستیم. در این مستند تلاش کرده‌ایم شکل‌گیری جنبش زنان را به موازات تاریخ حزب روایت کنیم. ادعا نمی‌کنیم که توانسته‌ایم حق مطلب را به طور کامل ادا کنیم، اما امیدواریم زیربنای مناسبی برای شناخت این جنبش فراهم کرده باشیم.
در قسمت‌های فصل اول، بینندگان شاهد حضور و نقش‌آفرینی زنانی چون رفیق سکینه در مقاومت زندان شهر آمَد، خانم یاورکایا در مقاومت حیلوان، زنان حاضر در جنگ اسرائیل و لبنان (۱۹۸۲)، اولین گروه‌های زنان، اولین دوره‌های آموزشی زنان و فرماندهان زنی خواهند بود که در اقدام ۱۵ آگوست و نبردهای گوناگون در خط مقدم حضور داشتند. ما فرایندهای مهمی چون ارتش‌شدن زنان، تشکیل قرارگاه مستقل، حزبی‌شدن و تکامل جنبش زنان را با استناد به اسناد و شهادت‌های زنده به تصویر کشیده‌ایم و اطمینان داریم که برای بینندگان الهام‌بخش و مرجعی ارزشمند خواهد بود.
* با پخش قسمت اول فصل اول، چه بازخوردهایی دریافت کردید؟
انتظار برای پخش مستند بسیار بالا بود و نیاز شدیدی به چنین اثری احساس می‌شد. پخش آن از شبکه‌های Sterk TV (کوردی)، Medya Haber (ترکی) و حساب یوتیوب ما (www.youtube.com/@KominaDokumanteraTara) با استقبال و کنجکاوی گسترده‌ای روبرو شد. بازخوردها، به‌ویژه برای قسمت اول که تاریخ طولانی و پرفراز و نشیبی را در یک ساعت فشرده کرده بود، بسیار مثبت بود و این استقبال، مایه دلگرمی و قوت قلب ما شد. یکی از پیشنهادات مکرر بینندگان، ترجمه مستند به زبان‌های بیشتر بود که کار ترجمه به انگلیسی و عربی را آغاز کرده‌ایم. این پروژه، کاری برای مردم و متعلق به مردم است و نظرات و پیشنهادات آن‌ها برای ما اهمیت حیاتی دارد. شنیدن اینکه در بسیاری از محافل، از مستند به عنوان یک منبع آموزشی استفاده می‌شود و در کمون‌ها، کمپ‌ها، خانه‌ها و میان کادرهای حزب به عنوان ماده درسی پایه مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت، بسیار خوشحال‌کننده است. این نشان می‌دهد که مستند در مسیر دستیابی به هدف اصلی خود، یعنی انتقال تاریخ، آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه، گام برمی‌دارد.
* مشارکت در چنین پروژه‌ای چه تجربه‌ای برای شما بود و چه احساسی دارید؟
صاحبان اصلی این مستند، شهدایی هستند که تاریخ رستاخیز را با خون خود نگاشتند. ما تنها کوشیده‌ایم با ابزار و تکنیک‌های امروزی، آن تاریخ را در قالب یک مستند گرد هم آوریم. مشارکت در چنین کاری، افتخار بزرگی است و تجربه‌ای بسیار غنی و هیجان‌انگیز به انسان می‌بخشد. فراتر از هیجان اولیه، مطالعه عمیق تاریخ حزب، شناخت حقیقت رهبری، گفت‌وگو و تبادل نظر با تمام افراد و اقشار دخیل در این تاریخ، برای من یک فرصت استثنایی بود. دنبال کردن تاریخ مبارزات زنان از نزدیک و شنیدن داستان قهرمانی‌های آنان، بسیار آموزنده بود. ساخت مستندی درباره یک تاریخ زنده و جنبشی که هر روزش فصلی از تاریخ است، و تلاش برای حفظ نگاهی عینی، تجربه‌ای بی‌نظیر بود. معتقدم این اثر می‌تواند به سینما، رمان، ادبیات و سایر شاخه‌های هنر کورد کمک شایانی کند. از تمام بینندگان سپاسگزارم.