"قیام طاهرە" نخستین قیام زن ایرانی علیە سنن مردسالار جامعە (۱)
زنان ایران سال‌ها است برای تحقق اهداف خود تلاش می‌کنند، زنان بسیاری در این راە گام برداشتە و حتی زندگی خود را فدا کردەاند. برخی زرین تاج را نخستین زن مبارز ایرانی می‌دانند کە نە تنها علیە جامعە و قوانین مردسالار مبارزە کرد بلکە در این راە زندگی خود را فدا کرد. دوران مشروطیت نیز دورانی دیگری از اوج گرفتن مبارزات زنان ایران بود اما با وجود همەی تلاش‌هایشان مشروطەخواهان نیز آنان را بە حاشیە راندند و هیچ کدام از خواست‌های زنان در این دوران تحقق نیافت.
شهلا محمدی
مرکز خبر- هشتم مارس بە عنوان روز جهانی زن در جهان شناختە می‌شود، این روز بهانەای است تا زنان جهان مبارزات خود برای تحقق اهداف و حقوقشان را توسعە دهند و همەی زنان مبارزی را کە در این راە قدم گذاشتەاند بە یاد آورند.
زنان ایران نیز بە عنوان بخشی از زنان جهان سال‌ها است برای تحقق اهداف و حقوقشان مبارزە می‌کنند، در این راە فراز و نشیب‌های بسیاری را پیمودەاند، گاهی در اوج قرار گرفتە و گاهی نیز سرکوب شدە و در خفا ناچار بە ادامەی مبارزات خود بودەاند، اما هیچ‌گاە و بە ویژە در دوران پس از مشروطیت از مبارزات خود برای دستیابی بە برابری دست نکشیدەاند.
با وجود نظام‌های سرکوبگر و جامعەی سنتی بسیاری از زنان برای اهداف خود مبارزە و حتی جان خود را فدا کردەاند، زنانی کە بە دلیل مبارزاتشان گاهی از سوی جامعە و حتی خانوادە نیز طرد شدەاند اما هدف آنها والاتر از هر چیز بودە و تلاش برای برابری و تحقق حقوق خود را با وجود قوانین زن‌ستیز ادامە دادەاند.
در این گزارش بە مبارزات زنان ایران در دوران جدید و بە ویژە پس از دوران مشروطیت در مناطق و شهرهای مختلف خواهیم پرداخت و برخی از زنان مبارز را خواهیم شناخت.
زرین تاج قزوینی (طاهرە قرە العین) پیشتاز مبارزات فمنیستی زنان ایران
جامعەی ایران جامعەای سنتی بودە و هموارە نقش زنان محدود بە خانوادە بودە است، اما در دوران نوین و بە ویژە همزمان با جنگ جهانی اول، زنان در عرصەهای مختلف اجتماعی از جملە سیاست بە ایفای نقش پرداختند. اساسا شکل‌گیری مبارزات زنان بە دهەی ١٢٨٠ بازمی‌گردد.
اما قبل از دوران مشروطە نیز زنانی همچون زرین تاج قزوینی (طاهرە قرە‌العین) در مبارزات زنان پیشقدم بودند و بە شیوەهای مختلف علیە جامعەی سنتی آن دوران مبارزە کردە بودند. زرین تاج قزوینی توانستە بود تا مرحلەی اجتهاد بە کسب دانش در دین بپردازند اما جامعەی فئودال، مردسالار و دین‌سالار مانع از آن شد این زن فرهیختە عنوان مجتهد را کسب کند، وی نیز کە خود از عالمان دینی آن زمان محسوب می‌شد، بە یکی از منتقدان دینی در جامعەی سنتی آن دوران تبدیل شد.
هرچند بسیاری معتقدند کە اقدامات زرین تاج اقدامی فمنیستانە نبودە بلکە وی تنها بە دلیل انتقاد از دین و گرویدن بە آیین بابی شناختە شدە است، اما بسیاری نیز معتقدند در جامعەی سنتی آن دوران ایران کشف حجاب زرین تاج کە در سال ١٢٢٧ برای نخستین بار انجام شد، اعتراض مدنی و فمنیستی این زن فرهیختە بە جامعەی سنتی آن دوران بودە است.
زرین تاج شاعر، خطیب، مجتهد، عارف، محدث و از نخستین مریدان سید علی‌محمد باب و از رهبران جنبش باب بوده‌است، او نخستین زن آیین بابی است کە با برداشتن روبند در ملاعام در واقعەی بدشت با حجاب اجباری مخالفت کرد. واقعەی بدشت از سوی بهاییان بە عنوان "قیام طاهرە" یاد می‌شود و آن را مبارزەی زرین تاج علیه تحقیر و تبعیض جنسی و همچنین سنن و قیود موجود آنزمان علیه زنان، و تأکید بر بهبود وضع زنان و تحقق برابری حقوق زنان و مردان می‌دانند.
یکی از مورخان بهائی در این مورد نوشتە است، "طاهره، آن شیرزن بی‌مثیل تاریخ ایران، در سال ۱۲۲۷ شمسی، زمانی که فعالیت‌های مربوط به بهبود اوضاع اجتماعی زنان در بعضی از نقاط عالم تازه در حال نضج گرفتن بود، شجاعانه به دفاع از آزادی زنان قیام نمود."
برخی زرین تاج را الگوی مبارزات زنان نە تنها در ایران بلکە در سطح جهان دانستەاند، ماریان هانیس بە عنوان بنیانگذار جنبش نوین زنان در اتریش تاکید کردە، زرین تاج منبع الهام وی در مبارزات بودە است.
فرزانه میلانی نویسندە، شاعر و استاد ادبیات و مطالعات زنان در دانشگاە ویرجینیا معتقد است، "زرین تاج جایگاهی را که اجتماع برای زنان تعیین کرده بود به چالش کشید، و به طرح آن بە عنوان مسئلەای اجتماعی پرداخت. علی‌رغم اینکە دغدغه‌های‌های زرین تاج اساساً الهیاتی بودند، اما درخواست صریح وی این بودە کە بە زن فضایی داده شود تا فکر کند، به بیان عقایدش بپردازد و صدایش در فضای عمومی شنیده شود. در واقع زرین تاج اعتبار جایگاهی که به زنان داده شده بود را زیر سؤال برد و به عنوان یک شاعر سخنور، سکوت و حاشیه‌ای که ویژگی زنان آن دوران بود را به چالش کشید و نقش‌های جنسیتی موجود را کنار گذاشت تا نقش‌های جدیدی بیافریند."
زرین تاج همچنین بە عنوان نخستین زن در ایران شناختە می‌شود کە بە اتهام "مفسد فی‌الارض" نخست بە حبس ابد و بعدها در دادگاە تجدید نظر بە قصاص محکوم شد.
زرین تاج حدود یک سال را پنهانی و با سفر بە روستاهای مختلف زندگی می‌کرد اما بالاخرە توسط افراد ناصرالدین شاە قاجار دستگیر و بە تهران منتقل شد، بیش از سە سال در بالاخانەی محمد کلانتر در حبس خانگی بود و در این دوران زنان فعال و تاثیرگذار تهران بە ملاقات وی می‌رفتند. سرانجام زرین تاج در سال ١٢۶٩ در سن ٣۵ سالگی در باغ ایلخانی اعدام شد، برخلاف دیگر همفکرانش کە در ملاء عام اعدام شدند زرین تاج در خفا اعدام شد.
مبارزات زنان از سال ١٢٨۵ و دوران انقلاب مشروطە
شکل‌گیری مبارزات زنان و طرح خواست‌های فمنیستی آنان در سال‌های ١٢٨۵ تا ١٣٢٠ آغاز شد، در این دوران کە همزمان بود با پایان جنگ جهانی اول و شکل‌گیری مبارزات زنان بە ویژە بە منظور دستیابی بە حق رای در انگلستان و آمریکا، زنان ایران نیز در مبارزات ملی خود را سازماندهی کردند و همزمان با طرح مطالبات ملی، مطالبات فمنسیتی خود را نیز مطرح ساختند. از سال ١٢٨۵ سازمان‌های زنان شکل گرفتند و برای احقاق حقوق خود و برابری و رفع تبعیض مبارزات خود را آغاز کردند.
در این دوران زنان مشروطەخواە نقش اساسی در مبارزات ملی داشتند. زنان در تظاهرات‌ها و مبارزات مسلحانە مشارکت یافتند و همزمان بە طرح خواست‌های فمنیستی خود می‌پرداختند. بی بی مریم بختیاری از شناختە شدەترین زنان مشروطەخواە، زنی روشنفکر، تحصیلکردە و با سواد بود. نقش او در فتح تهران باعث محبوبیت بیشتر وی در میان ایل بختیاری شد. بسیاری معتقدند فتح تهران بدون همکاری بی بی مریم برای مشروطەخواهان ممکن نبود.
با وجود نقش عمدەی زنان در پیروزی مشروطە اما پس از پیروزی انقلاب مشروطە همانند دیگر جنبش‌ها زنان بە حاشیە راندە شدند و خواست‌های آنان، از جملە حق حضانت، قوانین ازدواج و طلاق نادیدە گرفتە شد. مشروطەخواهان زنان را همانند مجرمان و مهجوران از حق رای محروم ساختند.
زنان فعالی کە در اعتراض بە قوانین زن‌ستیز و سنن جامعە اقدام بە کشف حجاب کردند از سوی مشروطەخواهان بە عنوان فاحشە معرفی شدند. زنان فعال سال ١٢٨۶ بدون حجاب بە خیابان‌های تهران اقدام بە راهپیمایی کردند و با شعار "زندەباد مشروطە" خواهان آزادی و برابری و رهایی از قیود دینی شدند اما مشروطەخواهان مدعی شدند این زنان فاحشەاند و برای بدنام کردن مشروطەخواهان بە خیابان آمدەاند.
فخرآفاق پارسا مدیر مجله‌ی جهان زن، شهناز آزاد موسس مجمع کشف حجاب، صدیقه دولت‌آبادی صاحب امتیاز نشریه‌ی زبان زنان از شناختە شدەترین زنان فعال در این دوران بودند، کە بە دلیل فعالیت‌ها و نوشتەهایشان مورد تهدید، ضرب و شتم و حتی تبعید قرار گرفتند.
تلخ‌ترین واقعەی این سال‌ها اما سنگباران شش تن از معلمان مبارز در شیراز از سوی گروهی افراط‌گرا بود، این معلمان سال ١٣٠٨ در اعتراض بە حجاب اجباری و تبعیض حاکم بر جامعە با چادرهای رنگی بە خیابان آمدند و از سوی گروەهای افراط‌گرا سنگباران شدند!
انجمن آزادی زنان، انجمن مخدرات وطن، اتحادیه غیبی نسوان، انجمن نسوان ایران، انجمن نسوان وطن، شرکت خیریه خواتین ایران، اتحادیه نسوان، انجمن همّت خواتین، شورای هیئت خواتین مرکزی از جملە سازمان‌هایی بودند کە در این سال‌ها فعالیت داشتند و برای احقاق حقوق زنان مبارزە می‌کردند.
مبارزات زنان در دوران پهلوی
سال ١٣١۴، حکومت رضا شاە قوانین ایران را تا حدودی تغییر داد، در این سال حق حضانت فرزند تا سن ٧ سالگی بە مادر دادە شد و سن ازدواج برای دختران ۱۵ سال و برای پسران ۱۸ سال تعیین شد و در شرایط خاص و با ارائه گواهی دادگاه، دختران از ۱۳ سالگی و پسران از ۱۵ سالگی می‌توانستند ازدواج کنند.
کشف اجباری حجاب از جملە دیگر اقدامات رضا شاە بود کە حتی زنان مخالف حجاب نیز با آن موافق نبودند و آن را بە گونەای دیگر تبعیض علیە زنان می‌دانستند.
در این سال‌ها زنان، علاوەبر تلاش برای دستیابی بە حقوق مدنی برای دستیابی حقوق سیاسی خود از جملە حق رای تلاش می‌کردند. از سال ۱۳۳۶ کمیته‌ی حقوقی سازمان غیردولتی «جمعیت راه نو» به ریاست مهرانگیز دولتشاهی، اولین سفیر زن ایران، نوشتن پیش‌نویس قانونی را آغاز کرد که این پیش‌نویس ده سال بعد، با اندک تغییراتی، به نام قانون حمایت از خانواده به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
مهرانگیز دولتشاهی تحصیلات دانشگاهی خود را در آلمان گذراند. او مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه هومبولت برلین دریافت کرد و موفق به کسب مدرک دکترا در رشته‌ی علوم اجتماعی از دانشگاه هایدلبرگ شد.
مهرانگیز دولتشاهی در سازمان خدمات اجتماعی و انجمن حمایت از زندانیان فعالیت می‌کرد و موسس جامعه‌ی راه نو بود که بعدها به بخشی از سندیکای بین‌المللی زنان تبدیل شد. این جامعه با برگزاری کارگاەهای آموزشی زنان را آموزش می‌داد و از حقوق برابر آنها دفاع می‌کرد.
مهرانگیز دولتشاهی همچنین از جملە فعالین سوادآموزی در ایران بود و برنامه‌های سوادآموزی بزرگسالان را در جنوب تهران راه‌اندازی کرد. در سال ۱۳۳۰ مهرانگیز و صفیه فیروز از فعالان زن، به دیدار محمدرضا پهلوی رفتند تا در مورد حقوق انتخاباتی زنان در ایران بحث کنند. مهرانگیز همچنین بە دیدار چند تن از علمای دینی از جملە آیت‌اللە بروجردی و امام موسی صدر کە از مخالفان حق رای و فعالیت زنان بودند رفت تا بە آنها ثابت کند فعالیت زنان در جهت بی بند و باری جامعە نخواهد بود.