"چند همسری وقتی که زن فقط یک عدد باشد"

"تحت سلطه‌ی خود درآوردن زنان، وادار کردن آنان به این کار، شرایط کنونی زنان و عدم تعادل" این همان چند همسری است کە در آن دو زن در مقابل هم قرار می‌گیرند.

 

سنا علی

 

مرکز خبر- "تسخیر زنان، تحمیل این کار بە زنان، وضعیتی کە زن در آن قرار گرفتە است و عدم تعادل میان آنان" این همان چند همسری است، هنگامی که دو زن رو در روی هم قرار می‌گیرند و شرایطی که بر آنها تحمیل می‌شود و هر دو مجبور به پذیرش آن می‌شوند، سوالاتی را درباره‌ی نقش خود در این زندگی و حق مرد برای جمع‌آوری تعدادی زن به نام حلال مطرح می‌کنند.

چند همسری در کشورهای عربی خلیج فارس موضوعی پیچیدە است که در آن مسائل متعددی که زنان و جامعه را تحت تأثیر قرار داده و در هم آمیخته است، از جمله تأخیر در ازدواج کە علاوه بر بحران‌های اقتصادی پی در پی که گریبانگیر بسیاری از کشورها شده ناشی از تغییر ماهیت جامعه است، هم‌چنین کودک‌همسری که بسیاری از دختران را تحت تاثیر قرار می‌دهد و مانع آنها می‌شود تا تحصیلات خود را به پایان برسانند، در حالی کە سن اکثر آنها از ٢٠ تا ۲۵ سال فراتر نمی‌رود خود را در لیست "زنان ترشیدە" می‌یابند.

 

"بهانه"

 چند همسری در کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس رسمی است که نیاز و ضرورتی ندارد، مردی که یک بار صاحب پول می‌شود و حتی اگر آن را نداشته باشد، با شعار "شرع آن را حلال کرده" به دنبال ازدواج دوم، سوم و حتی چهارم است، زنان در این جوامع نمی‌توانند امتناع ورزند، چرا کە این «حق» مرد تلقی می‌شود. همچنین در این کشورها زنان در انتخاب طلاق آزاد نیستند چرا کە در بیشتر موارد از نظر اقتصادی مستقل نیستند و طلاق برای زن "عیب" محسوب می‌شود و در صورت طلاق در جامعە سرخوردە می‌شود، ناگفته نماند زنان خود را قربانی می‌کنند تا فرزندانشان تحت سرپرستی نامادری قرار نگیرد چون حق حضانت فرزند همیشە برای مرد است.

یک زن، زن دومی را می‌پذیرد که وارد زندگی او شود زیرا جامعه این را به او تحمیل می‌کند، از طرفی زنان به دلیل فشارهایی که جامعه بر آن‌ها وارد می‌کند زن دوم، سوم و چهارم را می‌پذیرند. در چند همسری بیش از یک قربانی وجود دارد.

نوال سعداوی، فعال فمنیست فقید، در مصاحبه‌ای در مورد چند همسری با ذکر نمونه‌ای از گفت‌و‌گو بین عمویش که با یک زن به بهانه‌ی این که دین به او حق داده ازدواج کردە و پدرش کە گفتە بود دین چنین دستوری ندادە است سخن گفت، ابی بهدو پاسخ می‌دهد: برادرم چند همسری حرام است مگر به یک شرط که زن دوم یا سوم یا چهارم بیوه‌ باشد و بخواهد فرزندان یتیم خود را بزرگ کند (به استناد آیه‌ای از قرآن)، در همین آیه نهی شدە است «اگر ترسیدید که عادل نباشید، با یک زن ازدواج کنید.»

در وهله‌ی دوم می‌گوید فقها براساس منافع شخصی خود موضوع را دستکاری کرده‌اند، اگر مردی برای داشتن فرزند در صورتی که همسرش عقیم باشد حق ازدواج دارد، زن نیز حق ازدواج دارد. در جواب کسانی که می‌گویند چند همسری برای اجتناب اختلاط نسب (مشخص نباشد چە کسی پدر اوست) وجود ندارد، گفت در مورد مرد عقیم نمی‌توان نسب را اختلاط کرد. هدف نوال سعداوی این نبود که ازدواج بیش از یک مرد با یک زن را توجیه کند، بلکه تلاش می‌کرد تا جامعه‌ی مردسالار را از افکارش خلع کند که به مرد هر آنچه می‌خواهد می‌دهد و با زنان به عنوان یک زیردست و محروم از حقوق و حتی حق رای رفتار می‌کند.

گرایش سلفی که عمدتاً جامعه‌ی خلیج فارس را در شبه جزیره‌ی عربستان کنترل می‌کند، به منظور ارضای هوس جنسی مردان و شادابی سالمندان به چندهمسری اهمیت بسیاری داده است.

واعظ سلفی عبدالعزیز بن باز (۱۹۱۲ - ۱۹۹۹) در فتوای خود گفتە است هر کس از چند همسری بیزار باشد مرتد اسلام است زیرا «حکم خدا را انکار می‌کند و از آنچه خدا تشریع کرده بیزار است». هم‌چنین به این دلیل استناد می‌کند که این عمل "سنتی از پیامبر اسلام است که با زنان بسیار ازدواج کرد تا امت اسلامی گسترش یابد." ابن تیمیه (۱۲۶۳-۱۳۲٨) امام سلفیان نیز معتقد است که چند همسری بر مسلمانان واجب است.

 

"ترشیدگی و ازدواج زیر سن، مسیر چند همسری"

ازدواج دیرهنگام کە در جامعەی عربی بە آن "ترشیدگی" نیز گفتە می‌شود نه تنها با زنان، بلکه با مردان نیز مرتبط است، اما در عرف جامعه، زنی کە سن معینی کمتر از ۳۰ سال داشتە و ازدواج نکرده است او را ملزم به ازدواج با مردی بزرگتر از خود یا متاهل می‌کنند. در مورد مردان اگر سن بالایی هم داشتە باشند با زنانی ازدواج می‌کنند که سنشان کمتر از ۱۵ سال باشد. اصطلاح "ترشیدگی" که جامعه آن را به زنان محدود کرده، ازدواج نامتناسبی را بر آن‌ها تحمیل می‌کند. بر اساس مطالعه‌ای (شامل ترشیدگی برای مردان و زنان) که توسط رادیو هلندی "هانا آمستردام" انجام شده است، سال ۲۰۱٨ حدود دو میلیون اسپینستر (زن و مرد بالای سن ازدواج نکردە) یا ۴۲ درصد در عربستان سعودی وجود داشتە، این میزان در امارات ۷۵ درصد، کویت و قطر حدود ۳۵ درصد و یمن ۳۰ درصد بودە است.

ازدواج زیر سن قانونی و یا کودک‌همسری از دیگر معضلاتی است کە رابطەی غیرمستقیمی با افزایش تعداد زنان مجرد دارد. عدم وضع قوانینی برای لغو ازدواج دختران زیر ۱٨ سال و کودک‌همسری، مانع ازدواج زنان بالای بیست سال می‌شود. مردان جوان به دلیل فشارهای اجتماعی که بر آن‌ها تحمیل می‌شود، دختران جوان را برای ازدواج انتخاب می‌کنند زیرا بارورتر هستند، همچنین ترجیح می‌دهند زنی را بە عنوان شریک زندگی خود انتخاب کنند که تجربه‌ی عاطفی قبلی نداشته‌ است.

منطقه‌ی خلیج فارس به دلیل ارتباط تنگاتنگ با آداب و رسوم و سنت‌های روستایی و قبیله‌ای و نیز باورهای مذهبی، سهم بسیاری در پدیدەی کودک‌همسری دارد، زنان ۱٨ سالە بە جای پرداختن بە تحصیل مجبور بە ازدواج می‌شوند و این فرصت را از دست می‌دهند. تا همین اواخر سیستم قیومیت در عربستان سعودی مانع کسانی بود که می‌خواستند تحصیل خود را به پایان برسانند، زیرا باید مرد و حتی فرزند پسری که بر آن‌ها ولایت دارد رضایت داشتە باشد تا زنان بتوانند آنچە را کە می‌خواهند انتخاب کنند.

 

"حمایت از چند همسری ...دولت شریک است"

شرع و قوانین کشورهای عربی خلیج فارس به فقه اسلامی بستگی دارد، بنابراین چندهمسری را منع نمی‌کنند. برخلاف کشورهای عربی مانند تونس که موانعی برای مرد ایجاد شدە و اگر اطلاع زوجە هم شرط نباشد در مواردی مرد تنبیه می‌شود و عراق که شرایطی از جمله توانایی مالی مرد را شرط ازدواج مجدد تعیین کردە اما در کشورهای حاشیە‌ی خلیج هیچ محدودیتی وجود ندارد.

سال گذشته، یک روزنامه‌ی اماراتی نوشت که دولت به دنبال اعطای سه خانه به یک مرد متاهل با سه زن است، این امر باعث شد بسیاری از فعالان در شبکه‌های اجتماعی صلاحیت این موضوع را زیر سوال ببرند و به جای تشویق زوج‌های متاهل به چندهمسری، خواستار اعطای این مبلغ به جوانان و حمایت از آنها برای تشکیل خانواده شدند.

قانون "احوال شخصی" امارات متحده عربی که در سال ۲۰۰۵ صادر شد، چندهمسری را مجاز می‌داند و شرایطی همانند "توانایی مالی، جسمی و عدالت" را برای آن تعیین کردە است.

در عربستان سعودی قانونی مکتوب در این مورد وجود ندارد زیرا این کشور در اداره‌ی امور جامعه بر شریعت اسلام تکیه می‌کند و بر این اساس چند همسری یکی از رایج‌ترین موضوعات در این کشور است. آمارهای اخیر نشان می‌دهد که حدود نیم میلیون سعودی اقدا بە ازدواج مجدد کرده‌اند کە همسران آنان بین سنین ۲۵ تا ۴۵ سال هستند. چندهمسری حتی در بین ساکنان خارجی عربستان سعودی رایج است، زیرا یکی از میراث‌های جامعه است.

چند همسری در مناطق محافظه‌کار و سنتی عربستان سعودی مانند حجاز و نجد بسیار رایج است، در این مناطق  چندهمسری نماد مردانگی و هدف از آن داشتن فرزندان بیش‌تر برای خانواده است.

زنان به‌جای درخواست شرایط بهتر برای ازدواج، مانند کاهش مهریه، تأمین مسکن و بهبود شرایط زندگی، به‌منظور ازدواج مردان جوان مجرد، در مارس گذشته هشتگی را راه‌اندازی کردند که مردان را به چندهمسری  به دلیل "اسپنیستر بودن" که به زندگی بسیاری از آنان هجوم آورده بود تشویق می‌کردند.

دولت قطر به وضع قوانینی رضایت داد که مرد را موظف می‌کند پس از مستندسازی ازدواج دوم خود، به همسر اول خود اطلاع دهد و وضعیت اقتصادی خود را به زن ارائه دهد.

در ماده‌ی ۱۴ قانون خانواده قطر در سال ۲۰۰۶ آمده است: "در صورت ازدواج با زن دیگری، سردفتر باید اطمینان حاصل کند که زن از وضعیت مالی مرد مطلع است، در صورتی که وضعیت مرد حاکی از عدم توانایی مالی باشد، سردفتر نمی‌تواند در صورت تمایل طرفین به انجام آن از توفیق اسناد رسمی خودداری کند و در تمامی موارد پس از ثبت اسناد رسمی این عقد به زن یا زوجه اطلاع داده می‌شود."

در حالی که مفاد قانون احوال شخصیه شماره‌ی ۵۱ کویت در سال ۱۹٨۴ تصریح می‌کند در مورد چند همسری، "اداره‌ی اسناد قانونی باید تمایل مرد را برای ازدواج با او به اطلاع زن برساند."

از جمله نتایج این قانون این بود که در سال ۲۰۱۹ کویت با ٨.۱۳ درصد در رتبه‌ی اول جهان عرب،  قطر با ۷.٨٨ درصد در رتبه‌ی دوم و سپس بحرین با ۵.۱۶ درصد در رتبه‌ی سوم  قرار گرفت. با این حال، این مطالعه با عنوان "وضعیت ازدواج در جهان عرب" اطلاعاتی در مورد چندهمسری در عربستان سعودی، عمان و امارات ارائه را نکرد.

 

"آگاهی زنان باعث کاهش چندهمسری شد"

در بسیاری از موارد، اولاً برای پذیرش آنچه جامعه بر آنان حکم می‌کند و ثانیاً برای انتقال این عقاید به فرزندان خود، زنان نیز در ترویج چندهمسری شریک جرم محسوب می‌شوند.  

در عربستان سعودی، کمپین الکترونیکی در اواخر ماه مارس گذشته منتشر شد که در آن خواستار تشویق چندهمسری به بهانه‌ی مبارزه با "ترشیدگی زنان" شد، متأسفانه بسیاری از زنان سعودی از این ایده حمایت کردند، زیرا از این واقعیت غافل بودند که چندهمسری راە حل مبارزە با این معضل نخواهد بود. بلکە این پدیده بە شرایط اجتماعی-اقتصادی و حتی شخصیتی جوانانی مرتبط است کە تمایلی به ازدواج ندارند.

این هشتگ با عنوان "مرد بمانید و با چهارمی ازدواج کنید" با کمپینی مواجه شد که ارتباط بین مردانگی و چندهمسری را رد و محکوم کرد، بسیاری از زنان آن را توهین‌آمیز و تحقیرآمیز می‌دانستند.

با این حال هزاران زن در خلیج فارس برای احقاق حقوق خود یا گرفتن طلاق در دادگاه رنج می‌برند، چرا که جامعه طلاق زنان را رد می‌کند و زنانی کە بە دلیل چندهمسری همسرانشان درخواست طلاق می‌کنند به تمسخر گرفتە می‌شوند و پرونده‌ی بسیاری از آنها هنوز در تعلیق است.

چندهمسری باعث از هم گسیختگی خانواده‌ها شدە و باعث می‌شود فرزندان در اجتماع آسیب‌پذیر باشند و این باعث شدە تا بسیاری از زنان علیە چندهمسری باشند. با این حال روزنه‌ای از امید باقی می‌ماند، زیرا سطح تحصیلات زنان، مشارکت فزاینده‌ی آنها در بازار کار و ایفای نقش‌های بیش‌تر در زندگی عمومی وابستگی آن‌ها به مردان را کاهش داده است.

پدیده‌ی چندهمسری در جوامع حاشیه‌ی خلیج فارس در سال‌های اخیر نسبت به دهه‌های گذشته کاهش چشمگیری داشتە است و جامعه‌شناسان دلیل آن را دگرگونی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جهان و منطقه و رشد آگاهی عمومی در بین زنان و جوانان از زندگی همسری و خانوادگی می‌دانند.

کار زنان و حضور آنها در اقتصاد خصوصی از طریق مشارکت در بازار کار، الگویی از زن را به وجود آورد که نمی‌پذیرد در نهاد خانوادە تنها یک عدد باشد.