بحران دولت و زن در خاورمیانه و شمال آفریقا(ترکیه)
از جنگ و فقر تا خشونت دولتی و سیاست‌های جنگ ویژه، زنان در همه‌جا هدف قرار می‌گیرند. «سال خانواده» در ۲۰۲۵ سال قتل، فقر و خاموش‌سازی زنان بود، اما همان سال به دوره‌ای بدل شد که زنان مبارزه خود را گسترده‌تر کردند.
ساریا دنیز
مرکز خبر- در حالی که جنگ‌ها، درگیری‌ها، ترور و بحران‌های اقتصادی سراسر جهان را می‌لرزانند، سنگین‌ترین بهای این آشوب‌ها را باز هم زنان و دختران می‌پردازند. بنا بر آمار سازمان ملل، در جهان از هر سه زن یک نفر، آن هم بیشتر از سوی نزدیک‌ترین مردان زندگی‌اش، هدف خشونت جسمی یا جنسی قرار می‌گیرد. خشونت علیه زنان امری پراکنده و اتفاقی نیست؛ نقضی سیستماتیکِ حقوق بشر است که وجدان جوامع را زخمی و تعادل‌های اقتصادی و اجتماعی را متزلزل می‌کند.
روز ۲۵ نوامبر، روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان، نماد مبارزه زنانی است که تنها برای زنده ماندن نیست، بلکه برای جهانی برابر، عادلانه و آزاد می‌جنگند. زنان در مناطق جنگی پیشگام صلح‌اند، در اقتصاد نیروی محرکه‌اند و در دگرگونی‌های دموکراتیک نقش‌آفرین. پژوهش‌ها نشان می‌دهند مشارکت زنان در فرایندهای صلح، امکان برقراری صلحی پایدارتر و ماندگارتر را پس از پایان درگیری‌ها افزایش می‌دهد.
واقعیت سرشار از نابرابری است
با این‌حال، تصویر همچنان آکنده از نابرابری‌های عمیق است. زنان در سراسر جهان در مشاغل ناامن و کم‌درآمد کار می‌کنند، در دسترسی به منابع اقتصادی با محدودیت روبه‌رو هستند و در سازوکارهای تصمیم‌گیری نمایندگی کافی ندارند. از میان ۱۶۵ کشور، تنها ۱۰۴ کشور قوانین جامع برای رسیدگی به خشونت خانگی دارند. در عرصه سیاسی نیز قوانین تبعیض‌آمیز، کلیشه‌های جنسیتی و فقر همچنان مانعی بر سر راه حضور و نمایندگی زنان هستند.
به گفته کارشناسان، جوامعی که تحت رهبری زنان اداره می‌شوند، مقاوم‌تر، عادلانه‌تر و صلح‌آمیزترند. از همین رو، ۲۵ نوامبر فقط یک روز یادآوری نیست؛ بلکه فراخوانی است برای دفاع از زندگی زنان، حقوق آنان و مطالبه نمایندگی برابر.
بحرانی برای ترکیه
گزارش برابری جنسیتی سال ۲۰۲۵ مجمع جهانی اقتصاد (WEF) تصویری روشن از وضعیت برابری زن و مرد در کشورهای مختلف ارائه می‌دهد و آخرین داده‌ها نشان می‌دهد که ترکیه در وضعیت بحرانی قرار گرفته است. این گزارش نشان می‌دهد ترکیه در میان ۱۴۸ کشور، با سقوط ۸ پله‌ای به رتبه ۱۳۵ رسیده و جایگاه خود را در جدول جهانی برابری جنسیتی از دست داده است؛ همچنین در قاره اروپا در پایین‌ترین رتبه قرار گرفته است.
این سقوط، نشان‌دهنده رکود و عقب‌گرد در سیاست‌های مربوط به زنان و میزان حمایت و حفاظت از آنان است. اینکه ترکیه حتی بعد عربستان سعودی، کشوری که سال‌ها به دلیل سیاست‌های محدودکننده‌اش درباره زنان مورد نقد بوده، قرار گرفته، گویای عمق بحرانی است که کشور به آن رسیده است.
سال خانواده؛ سال قتل زنان در خانه‌های امن
در «سال خانواده»ای که رجب طیب اردوغان با عنوان «مژده» اعلام کرده بود، خشونت علیه زنان نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه رو به افزایش گذاشت. در این سال، به جای زن، خانواده محور قرار گرفت و همین رویکرد، همراه با نبودِ حمایت از زنان، ضعف سیاست‌های زن‌محور، گفتمان‌های ارتجاعی و زن‌ستیز، و تصمیم‌های ناعادلانه در دستگاه قضایی، به مسئله اصلی ۲۰۲۵ بدل شد.
زندگی زنان و دختران بی‌ارزش شمرده شد. زنان و کودکان در خانه‌هایی که «محیط امن» معرفی می‌شد، به قتل رسیدند. عاملان این جنایت‌ها اغلب همسر، پدر، پسر یا یکی از بستگان قربانی بودند. بیشترین قتل زنان در دل خانواده رخ داد.
دست‌کم ۲۹۶ زن به قتل رسیدند
وزارتخانه‌ها برای امسال هم داده‌ای درباره قتل زنان منتشر نکردند. بر اساس آمار وبسایت ژن نیوز که اخبار رسانه‌ها را ماهانه رصد می‌کند، از ۲۵ نوامبر گذشته تاکنون ۲۹۶ زن در ترکیه توسط مردان به قتل رسیدند و مرگ ۲۲۰ زن نیز به صورت مشکوک ثبت شده است. پلتفرم «ما جلوی قتل زنان را می‌گیریم» گزارش داد که تنها در شش ماه نخست ۲۰۲۵، ۳۳۶ زن توسط مردان کشته شدند و ۹ زن هم در حالی که تحت حفاظت بودند به قتل رسیدند.
خشونت تنها زنان را هدف نگرفت؛ کودکان نیز قربانی شدند. در همین بازه زمانی، ۲۴ کودک کشته شدند و مرگ ۱۹ کودک مشکوک اعلام شد. در میان زنان کشته‌شده، افرادی بودند که حکم حفاظت دریافت کرده بودند. بر اساس آمار ۲۰۲۴، از ۳۹۴ زن کشته‌شده، برای ۲۰ نفر حکم حفاظت وجود داشت.
کودکان مورد آزار و تجاوز قرار گرفتند
یکی از محورهای کلیدی «سال خانواده»، تسریع ازدواج‌ها، افزایش نرخ ازدواج و هم‌زمان تلاش برای جلوگیری از طلاق‌ها بود. برخی اظهارات و اقدامات، راه را برای ازدواج‌های زودهنگام نیز باز کرد. در ۱۰ ماه نخست سال ۲۰۲۵، ۲۱۸ کودک به اشکال مختلف توسط مردان مورد تجاوز جنسی قرار گرفتند. بر اساس آخرین آمار TÜİK، در گروه سنی ۱۵ تا ۱۷ سال، ۶۵۰۵ کودک مادر شدند و ۱۳۰ کودک زیر ۱۵ سال نیز زایمان کردند؛ این آمار به روشنی نشان‌دهنده تعرض جنسی به این کودکان است.
امسال گزارش‌هایی در مطبوعات منتشر شد که در زونگولداغ، دختری ۱۴ ساله مورد تجاوز قرار گرفت و مادر شد. همچنین دختری ۱۶ ساله از همان شهر با شکایت از درد شکم به بیمارستان مراجعه و زایمان کرد. در بیمارستان جیهان، دختری بدون اطلاع از اتفاقات پیرامونش، در دستشویی کودکی به دنیا آورد. در بیمارستان آموزشی و تحقیقاتی کارامان نیز دختری ۱۴ ساله مادر شد.
زنان به فقر محکوم شدند
در سال ۲۰۲۵، دولت با وجود انجام برخی اصلاحات، هرگز گامی در راستای حمایت از زنان برنداشت. سیاست‌هایی ادامه یافت که زنان را در خانه و در «درون خانواده» حبس می‌کرد. بر اساس آمار TÜİK، نرخ مشارکت زنان در نیروی کار در سال ۲۰۲۵ تنها ۳۶.۸ درصد ثبت شد، اما همچنان تلاش شد تا کار و تلاش زنان نامرئی باقی بماند.
در ترکیه‌ای که با بحران اقتصادی و بی‌عدالتی عمیق دست‌به‌گریبان است، بیشترین تأثیر این فقر بر زنان است. زنان به کارهای ناامن و غیررسمی محکوم شده و کارهای خانه نیز نادیده گرفته می‌شود. جامعه و دولت حزب عدالت و توسعه نقش «بردگی مدرن» را برای زنان تعریف کرده‌اند؛ از آنها انتظار می‌رود که مطیع، فرمان‌بردار و تسلیم باشند.
در ۱۰ ماه نخست سال ۲۰۲۵، هزار و ۷۳۷ کارگر در حین کار جان خود را از دست دادند که بر اساس اخبار منتشرشده در رسانه‌ها، ۱۱۴ نفر از آنها زن بودند.
خشونت دولتی
سال ۲۰۲۵ همچنین سالی بود که خشونت دولتی علیه زنان آشکار شد و به موضوعی پررنگ در رسانه‌ها تبدیل گردید. زنان معترض و روزنامه‌نگاران به دلایل مختلف بازداشت شدند و در جریان بازداشت‌ها مجبور به بازرسی بدنی برهنه شدند. بازداشت‌شدگان با تهدید به تعرض جنسی مواجه شدند. در این کشور، دشمنی سیستماتیک با زنان در برخوردهای پلیس به وضوح دیده شد.
زنان حتی در زندان‌ها نیز مورد خشونت قرار گرفتند. گزارش‌ها حاکی است که بسیاری از زنان دسترسی کافی به نیازهای اولیه مانند لباس زیر تمیز، نوار بهداشتی و صابون نداشتند یا با مشکلات جدی مواجه بودند. برخی از زنان بیان کردند که سوءرفتار در حین انتقال به زندان و انتظار طولانی در وسایل نقلیه، روند دسترسی به درمان را به نوعی شکنجه تبدیل کرده است. همچنین در زندان‌ها به زنان بازرسی بدنی برهنه تحمیل شد و در برخی زندان‌ها، بدون رعایت حق حریم خصوصی، قرار بود دوربین‌هایی در سالن‌ها نصب شود.
بر اساس گزارش انجمن حقوق بشر، حداقل ۱٬۴۱۲ زندانی بیمار در کشور وجود دارد که ۱۶۱ نفر آنها زن و ۱٬۲۵۱ نفر مرد هستند. حقوق درمانی این زندانیان بیمار نادیده گرفته می‌شود و شرایط آنان به گونه‌ای است که شکنجه را تشدید می‌کند.
سیاست‌های جنگ ویژه
در خاورمیانه و سراسر جهان، جنگ‌های تقسیم و تصاحب همچنان به ویژه زنان را هدف قرار می‌دهند. این جنگ‌ها برای زنان به فقر، بهره‌کشی و خشونت بیشتر منجر شده و آنان را مجبور به مهاجرت اجباری می‌کند و در معرض انواع خشونت قرار می‌دهد. با این حال، زنان همچنان در برابر حکومت‌های مردسالار برای برابری و آزادی مبارزه می‌کنند. زنانی که در مرکز تلاش برای حل مسئله کورد قرار دارند، نقش مهمی در تأمین صلح اجتماعی ایفا می‌کنند.
زنان هدف سیاست‌های جنگ ویژه، با انواع خشونت مواجه هستند. به ویژه در باکور کوردستان و مناطقی که جمعیت کوردها بیشتر است، حکومت سیاست‌های جنگ ویژه علیه زنان را گسترش می‌دهد. حکومت با استفاده از نیروهای نظامی و پلیس، به ویژه زنان جوان را با هدف انحراف ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی، فریب برای ازدواج، ربودن، تهدید، جاسوس‌سازی و از طریق رسانه‌های دیجیتال مورد هدف قرار می‌دهد. علاوه بر این، زنان جوان با مصرف مواد مخدر و اجبار به رابطه جنسی در ازای پول روبرو می‌شوند.
در حالی که پرونده‌های گلستان دوکو و اخیراً روژین کاباییش هنوز قاتلانشان شناسایی نشده‌اند، بی‌عدالتی در این پرونده‌ها ادامه دارد. با فعالیت‌ها و پیگیری مستمر زنان، برخی پرونده‌ها از قفسه‌های خاک‌گرفته بیرون کشیده شده و درخواست‌هایی برای روشن شدن قتل‌ها مطرح شد. پرونده روژین کاباییش نیز با مقاومت و اقدام زنان بسته نشد.
افزایش مواد مخدر و فحشا
بر اساس گزارشی که از سوی شورای زنان حزب مناطق دموکراتیک )د.ب.پ) و پس از گفت‌وگو با ۳۲۰۰ زن تهیه شده است، در سال ۲۰۲۴ آمده است: «مواد مخدر به راحتی در کوردستان توزیع می‌شود، سن حمل مواد به ۷ سال و سن مصرف آن به ۱۲ تا ۱۳ سال کاهش یافته است. فحشا نیز به‌طور ویژه در کوردستان ترویج می‌شود و زنان کورد مجبور به ورود به این چرخه می‌شوند. نیروهای امنیتی با ایجاد روابط به اصطلاح «عاشقانه» زنان را از هویت و مبارزاتشان دور می‌کنند و در این فرآیند، با استفاده از ضبط صدا و تصویر به زنان باج‌گیری می‌کنند.»
با این حال، زنان با مبارزه سازمان‌یافته خود به سیاست‌های جنگ ویژه پاسخ می‌دهند. در این راستا، زنان از طریق شهرداری‌ها و جنبش زنان آزاد(ت.ژ.آ) بسیاری از برنامه‌ها و اقدامات اعم از رویدادها، تجمع‌ها و جلسات خانگی را برگزار کردند.
در یک سال گذشته، زنان در زمینه‌های مختلف فعالیت داشته و به زنان و کودکانی که مورد خشونت قرار گرفته‌اند، دسترسی پیدا کردند. شورای مدیریت محلی دموکراتیک حزب(دَم) با کمپین «تعهد ما پایان نیافته است؛ ما دست در دست هم خشونت را متوقف خواهیم کرد» که از ۱۳ نوامبر سال گذشته آغاز شد، طی یک سال به نزدیک ۱۲۵ هزار زن رسید. شهرداری‌های وابسته به حزب با راه‌اندازی مؤسسات متعدد زنان و ایجاد فرصت‌های شغلی و کارگاه‌ها، گام‌های مهمی برداشتند و به واسطه فعالیت‌های زنان، شهرها موفق به کسب عنوان «شهر دوستدار زن» شدند.
زنان سخنگوی صلح شدند
از فوریه سال جاری، زنان نخستین کسانی بودند که به «فراخوان صلح و جامعه دموکراتیک» رهبر خلق کورد، عبدالله اوجالان، در راستای حل مسئله کورد پاسخ مثبت دادند. زنانی که تجربه تبدیل درگیری‌ها به خشونت در زندگی خود را داشتند، به حاملان گسترش این روند بدل شدند.
با فراخوان عبدالله اوجالان، گریلاهای پ‌ک‌ک مراسم امحای سلاح‌ها را برگزار کردند و آتشی که روشن کردند، بشارت تولد دوباره و آغاز دورانی نو را داد. در این مراسم نیز زنان در صف اول بودند. آنان با پیشگامی خود آغاز دوره‌ای تازه را اعلام کردند و با وجود مقاومت حکومت، برای اجتماعی کردن این روند و حضور فعال در آن، صدای خود را بلند کردند.
ابتکار زنان: من به صلح نیاز دارم
در استانبول، پس از کارگاه «زنان درباره صلح صحبت می‌کنند» که در ۲۲ و ۲۳ فوریه برگزار شد، زنان «ابتکار زنان: من به صلح نیاز دارم» را تأسیس کردند. این ابتکار به طور خلاصه خود را این‌گونه معرفی کرد: «ما گرد هم آمده‌ایم تا سوژه و بنیان‌گذار صلح باشیم، و مبارزه‌ای برای صلح بسازیم که در آن خواست ما برای زندگی برابر و آزاد و کنترل بر آینده خود تحقق یابد. در روزهایی که فشار، خشونت و حمله به حقوق دموکراتیک افزایش یافته، ما زنان معتقدیم که ساختن صلح ممکن است و می‌خواهیم راه‌های آن را با هم جست‌وجو کنیم.»
در این چارچوب، زنان با برگزاری فعالیت‌ها و اقدامات مختلف تلاش کردند صدای خود را به گوش برسانند. همچنین، آنها در پانزدهمین نشست کمیسیون ملی همبستگی، برادری و دموکراسی مجلس ملی ترکیه (TBMM) شرکت کردند و دیدگاه‌های خود را مطرح کردند.
مادران صلح در صف اول قرار گرفتند
زنان در مکان‌های حضور خود، «تریبون صلح» برپا کردند. زنانی که خواهان آزادی رهبر خلق کورد، عبدالله اوجالان هستند، با برگزاری راهپیمایی‌ها، پنل‌ها و جلسات در سالن‌ها خواستار پایان انزوا شدند. مادران صلح در هر فرصت، از روندی که توسط عبدالله اوجالان توسعه یافته حمایت کرده و همواره در صف اول قرار گرفتند. پس از ۱۲ سال، مادران صلح در کنفرانسی گرد هم آمدند و اعلام کردند که مسئولیت اجتماعی کردن صلح را بر عهده خواهند گرفت. در این کنفرانس، آنان خواهان آزادی فیزیکی عبدالله اوجالان شدند و وعده دادند که مبارزه ادامه خواهد داشت.
مجلس زنان حزب برابری و دموکراسی خلق‌ها (دَم) با تمرکز بر روند جاری، با ساختارهای زنان احزاب سیاسی جلسات و گفت‌وگوهایی برگزار کرد. زنان عضو جنبش زنان آزاد (ت.ژ.آ)، با آغاز راهپیمایی از هفت نقطه مختلف، خواستار صلح شدند. زنان همچنان برای برقراری صلح صدای خود را بلند می‌کنند و به ویژه زنان کورد، در هر مکان و موقعیتی، به سخنگوی روند صلح تبدیل شده‌اند.
زندگی را زنان می‌بافند
زنان حتی در تاریک‌ترین لحظات سرکوب، جنگ، فقر و خشونت، مقاومت برای بازسازی زندگی را در خود دارند. مبارزه آنها تنها برای خودشان نیست؛ بلکه برای همه کسانی است که خواهان عدالت، صلح و آزادی‌اند و به منبعی از امید تبدیل شده است. امروز صداهای زنانی که در سراسر جهان تلاش می‌شود خاموش شوند، هم‌زمان پژواک می‌یابند. زنان با فلسفه و مقاومت «ژن، ژیان، آزادی» زندگی را با دستان خود می‌بافند.