تنوع و چندصدایی؛ رمز ماندگاری خانه ادبیات استانبول
ششمین دوره جشنواره کتاب خانه ادبیات استانبول به پایان رسید. این مرکز فرهنگی که میزبانی جشنواره را بر عهده داشت، همچنان میزبان رویدادهای متنوعی چون نشست‌های ادبی، محافل کتابخوانی، اجراهای نمایشی، کارگاه‌های آموزشی و برنامه‌های فلسفی و زبان‌شناسی است.
ز. پینار ارول
استانبول - در بازدید از جشنواره سالانه کتاب خانه ادبیات استانبول، با رویدادی متفاوت روبرو شدیم. این جشنواره که امسال ششمین سال برگزاری خود را پشت سر گذاشت، با شعار «پذیرای تنوع، رنگارنگی و چندصدایی» خود را به عنوان محفلی معرفی می‌کند که می‌کوشد فضایی برای شنیده شدن صداهای مختلف و گاه مخالف فراهم آورد.
در حاشیه غرفه‌های ناشران مستقل که هر یک در فضایی کوچک اما پربار به عرضه آثارشان می‌پردازند، با مهتاب گوربوز، از دست‌اندرکاران اصلی جشنواره، درباره اهمیت تنوع دیدگاه‌ها و نقش پررنگ زنان در این رویداد فرهنگی به گفتگو نشستیم.
وقتی از او درباره ششمین دوره جشنواره پرسیدیم، با نگاهی عمیق به ماهیت خانه ادبیات استانبول، این مکان را فراتر از یک کتابخانه ساده معرفی کرد: «اینجا محفلی است برای به اشتراک گذاشتن تجربه‌های خواندن و شنیدن صدای یکدیگر. جایی که می‌آموزیم چگونه از دریچه‌های متفاوت به یک موضوع نگاه کنیم و ارزش این تنوع دیدگاه را درک کنیم. ما این فضای گفتگو را از طریق کتاب‌ها، نمایشگاه‌ها، و گاه با بهره‌گیری از موسیقی و نمایش خلق می‌کنیم. به باور من، این مکان نقطه‌ای است برای بیداری اندیشه‌ها، تکان دادن ذهن‌های خفته و التیام روح‌های خسته.»
«مسیر ما همان مسیر نخستین است»
خانه ادبیات استانبول با ارائه رایگان برنامه‌های متنوع فرهنگی، از جلسات گفتگو و نشست‌های کتابخوانی گرفته تا اجراهای نمایشی، کارگاه‌های آموزشی و نشست‌های فلسفی و زبان‌شناسی، به کانونی پویا برای شهروندان استانبول تبدیل شده است. مهتاب گوربوز در ادامه می‌گوید: «ما تمامی این رویدادها را مستند می‌کنیم و از طریق کانال یوتیوب خانه ادبیات استانبول در دسترس علاقه‌مندان در سراسر جهان قرار می‌دهیم.»
او با تأکید بر تمایز این رویداد با نمایشگاه‌های معمول کتاب می‌گوید: «ما این رویداد را صرفاً یک نمایشگاه کتاب نمی‌دانیم، بلکه آن را جشنواره‌ای می‌بینیم که محور اصلی‌اش خواندن، نوشتن و گفتگو درباره کتاب است و با برنامه‌های متنوع غنا می‌یابد.»
گوربوز ادامه می‌دهد: «از نخستین جشنواره در سال ٢٠١٩ تا امروز، هدف اصلی ما تغییری نکرده است. ما همواره در پی ایجاد فضایی مشترک برای تولید و همبستگی میان ناشران مستقل و کوچک بوده‌ایم. می‌خواستیم در فضایی برابر و پرنشاط، چالش‌های صنعت نشر را به بحث بگذاریم. برای ما اهمیت داشت که در این مرکز تاریخی شهر، کتاب را محور گفتگو قرار دهیم و به نوعی جشن بگیریم.»
دیدار در اتاق‌های ساده و صمیمی
امسال بیست و شش انتشارات مستقل در این جشنواره حضور یافتند. مهتاب گوربوز با اشاره به اهمیت استقلال در کار نشر می‌گوید: «برای ما بسیار مهم است که ناشرانی را گرد هم آوریم که علی‌رغم محدودیت‌های مالی، به اصول حرفه‌ای خود پایبند مانده‌اند. ناشرانی که حقوق تمام دست‌اندرکاران تولید کتاب را - از ویراستار و نویسنده گرفته تا مترجم، نمونه‌خوان و کارگران چاپخانه - محترم می‌شمارند و با وجود همه دشواری‌ها، استقلال خود را حفظ کرده‌اند.»
او با لبخندی ادامه می‌دهد: «همان‌طور که می‌بینید، ما در فضاهایی ساده و بی‌پیرایه دور هم جمع می‌شویم. نشست‌ها و رویدادهایمان را در همین سالن‌های کوچک برگزار می‌کنیم. از همان ابتدا، تصور ما از این جشنواره همین بود - جایی صمیمی و به دور از تجمل، که در آن محتوا بر ظاهر پیشی می‌گیرد.»
نشست‌های «صدای زنان»؛ پژواک صداهای شنیده نشده
جشنواره کتاب استانبول، با تمرکز ویژه‌ای که بر چندصدایی و تنوع دیدگاه‌ها دارد، همواره برای صداهای متفاوت فضا ایجاد کرده است. از مهتاب گوربوز، درباره برنامه‌ها و اقدامات تازه‌شان برای تقویت حضور و صدای زنان در این فضای چندصدایی پرسیدیم.
«تمرکز ما بر این موضوع محدود به جشنواره کتاب نیست و در تمام رویدادهایمان این حساسیت را داریم. برای نمونه، مجموعه برنامه‌ای مستقل با عنوان 'گفتگوهای زنان' را برگزار می‌کنیم. اجازه دهید درباره برنامه‌های آینده‌مان هم توضیح دهم - در دوازده ماه پیش رو، میزبان شاعران زن از منطقه مزوپوتامیا و خاورمیانه خواهیم بود. نخستین برنامه در ماه نوامبر برگزار می‌شود و قصد داریم هر ماه از یک شاعر دعوت کنیم.»
«پیش از این نیز رویدادهای متعددی در این زمینه برگزار کرده‌ایم. من شخصاً به عنوان یک زن، اهمیت زیادی به این موضوع می‌دهم. خانه ادبیات استانبول هیچگاه مکانی تک‌صدا، تک‌رنگ و محدود نبوده و نخواهد بود. به همین دلیل، شش سال پیش برنامه 'زبان‌های سرزمین' را با آموزش کوردی و یونانی آغاز کردیم. هدف ما این بود که پلی باشیم برای آشنایی بیشتر مردم با زبان‌های این سرزمین. در این مدت، کارگاه‌های زبان کرمانجی را به طور مستمر برگزار کرده‌ایم و دو سال است که آموزش زازاکی را نیز به برنامه‌هایمان افزوده‌ایم. در برنامه‌های آتی، قصد داریم عربی و فارسی و حتی خط کهن را نیز به این مجموعه اضافه کنیم. احتمال دارد دوره‌های زبان یونانی را هم دوباره راه‌اندازی کنیم.»
«در شرایط کنونی، روزگار سختی را سپری می‌کنیم. شاید دلایل بسیاری برای ناامیدی وجود داشته باشد؛ به عنوان یک جامعه با چالش‌های زیادی روبرو هستیم. اما ادبیات همان زندگی است. وقتی از ادبیات دفاع می‌کنیم و برایش فضا می‌سازیم، در واقع از زندگی خودمان دفاع می‌کنیم، از حق زیستن دفاع می‌کنیم. تداوم آفرینش، به اشتراک گذاشتن اندیشه‌ها و گفتگو، راه ما برای ایستادگی است. همه این‌ها هدف اصلی خانه ادبیات است. اگر توانسته‌ایم حتی در مقیاسی کوچک به این هدف دست یابیم، مایه خرسندی است. مصمم هستیم این راه را ادامه دهیم و تمام تلاش خود را به کار خواهیم بست.»
طنین صدای زنان در غرفه‌های نشر
در بازدید از غرفه‌های ساده ناشران حاضر در جشنواره، به جستجوی ردپای حضور و صدای زنان پرداختیم. در این میان، انتشارات ایستوس که از سال ٢٠١١ فعالیت خود را با هدفی متمایز آغاز کرده، توجه ما را جلب کرد. این ناشر که به احیای مطالعات تاریخ، فرهنگ و زندگی روم‌های استانبول می‌پردازد، پس از دهه‌ها وقفه، سنت انتشاراتی فراموش شده‌ای را زنده کرده است. در نگاه اول، دو کتاب در پیشخوان غرفه توجه ما را به خود جلب کرد.
«فاحشه چیکا» از نخستین آثار این انتشارات و اولین کتاب از مجموعه «شهادت‌ها» به شمار می‌رود. توماس کوروینیس، نویسنده کتاب، در پیش‌گفتار چنین می‌نویسد: «با افتالیا - که به چیکا معروف بود - در ژوئن ١٩٨٩ مقابل کنسولگری یونان در استانبول آشنا شدم. او یکی از واپسین چهره‌های غم‌انگیزی بود که برای دریافت کمک مالی ناچیزی به آنجا مراجعه می‌کرد. سرگذشت این زن رنج‌دیده را همان‌گونه که از زبان خودش شنیدم، به رشته تحریر درآوردم.»
«ماریکا»، یازدهمین عنوان از مجموعه شهادت‌های انتشارات ایستوس، روایتگر زندگی زنی روم‌تبار است که در کودکی یتیم شد و خانواده‌اش در اوایل دهه ١٩٢٠ ناگزیر به ترک ایمروز و مهاجرت به اسکندریه شدند. برات گونچیکان، روزنامه‌نگار و نویسنده‌ای که خود نیز زن است، این زندگینامه را به رشته تحریر درآورده است.
از مجموعه کتابخانه دیاربکر انتشارات لیس، نخستین رمان «٣+١ زن» اثر سونگول کارتال را تهیه کردیم. این کتاب، «روایتی است از زندگی دشوار زنان آفریننده حیات و تلاش آنان برای بازآفرینی شهر، در سایه رود دجله، دیوارهای سور آمد و کوه قرچداغ، به رغم تمام سختی‌ها.»
در غرفه انتشارات اتونوم، موناور چلیک، ویراستار هر دو کتابی که انتخاب کردیم، با رویی گشاده از ما استقبال کرد. یکی از این کتاب‌ها «زنان در نقطه صفر » (sıfır noktasındaki kadın)است که در سال ٢٠١٩ در آرژانتین منتشر شده است. این کتاب روایتگر خشونتی است که قدرت از طریق بدهی اعمال می‌کند: چگونه ذهنیت‌های جمعی از هم می‌پاشد، چگونه مالکیت‌زدایی صورت می‌گیرد و افراد در حصار فردگرایی گرفتار می‌شوند. کتاب همچنین به مقاومت و اعتراض کسانی می‌پردازد که به دلیل بدهی در «نقطه صفر» زندگی می‌کنند: موجودات شکننده‌ای که علی‌رغم همه دشواری‌ها، همچنان به آفرینش و بازآفرینی زندگی مشغولند.
«آن جنسیتی که یگانه نیست» (Bir Olmayan O Cinsiyet ise kadının ) کتابی است که پرسش‌های نوینی را درباره جنسیت و سکسوالیته زنان مطرح می‌کند - موضوعی که تا امروز همواره از دریچه معیارهای مردانه به آن نگریسته شده است.
در غرفه انستیتوی کورد استانبول، نکته جالب توجه این بود که یکی از دو نویسنده کتاب آموزش زبان کرمانجی HÎNKER - که از انتشارات قدیمی این مؤسسه است - یک زن است.
غرفه انتشارات «١۶٠ کیلومتر» با نمایش یک کتاب شعر و نقاشی که الهام گرفته از «شمارشگر یادبود» است (پروژه‌ای برای گرامیداشت یاد زنان قربانی خشونت در ترکیه)، و چهار مجموعه شعر از چهار شاعر زن، توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند.
از انتشارات اوبیچیم که فعالیت انتشاراتی خود را سه سال پیش آغاز کرده، سه کتاب را با تخفیف خریداری می‌کنیم: «تمام ژوئن‌های زندگی»، «دستانت در دستانم» و «عقده‌های درونم». کتاب نخست، اولین رمان سودا دنیز کارالی است که از دریچه رابطه دو دختر نوجوان، تجربه همجنس‌گرایی در این سرزمین را روایت می‌کند، و دو کتاب دیگر، مجموعه داستان‌هایی هستند در جستجوی ردپای عشق...
هنگام بازدید از غرفه انتشارات پیوند - که در شهر وان به کار نشر مشغول است - یکی از اعضای بنیاد اسماعیل بشیکچی به طور موقت مسئولیت غرفه را بر عهده داشت. این نکته خود گویای روح همبستگی و صمیمیتی است که از ویژگی‌های بارز این جشنواره کتاب به شمار می‌رود. در میان کتاب‌های غرفه، اثری با عنوان «مریم‌خان» که به زندگی مریم خان خواننده می‌پردازد، به چشم می‌خورد.
«کارخانه ساعت شنی» که از انتشارات الف تهیه کردیم، روایتی است از درون جنبش سافرجت در لندن سال ١٩١٢، زمانی که این جنبش به اوج خود می‌رسید. این اثر خواندنی به ما کمک می‌کند تا با شدت و حرارت مبارزات زنان برای کسب حق رأی آشنا شویم و آن را از نزدیک حس کنیم.
جنبش سافرجت (Suffragette) به جنبش مبارزه زنان برای کسب حق رأی در بریتانیا در اوایل قرن بیستم اطلاق می‌شود.