هاوژین شیخی

سنه- ماه‌شرف خانم ملقب به مستوره دختر ملک ‌نسا خانم است، مادر مستوره از خانواده‌ وزیری‌های سنه یکی از شاعران قرن ١٩ میلادی است. بسیاری از محققان و شعرپژوهان بر این باورند که مستوره اردلان ٢٠ هزار بیت سراییده که فقط ٢ هزار بیت آن اکنون موجود هستند و بقیه از بین رفته است. مستوره اردلان شاعر، تاریخ‌نویس، عارف و خوشنویس زمانه خود بود و تابوی جامعه مردسالارانه آن روزگار را در هم شکست و به دفاع از حقوق زنان برخاست.

مستوره اردلان در زمانی که زنان در بدترین شرایط جامعه سنتی بودند سنت‌شکنی کرد و قلم به دست گرفت. توانست در زمینه شعر، تاریخ نویسی، عرفان، خوشنویسی گام‌های مهمی بردارد. در سال ١٨٠۵ میلادی در شهر سنه به دنیا آمد. ماه شرف در مدتی کوتاه توانست با شاعران نامدار زمان خود مقابله کند و در تاریخ‌نویسی پا به پای مورخین در عرصه‌ی وقایع نگاری حرکت نماید و از طریق شعر با شاعران معاصر خود در ارتباط باشد.

در همین زمینه با سروە.س یکی از نویسندگان وپژوهشگران درباره تأثیرگذاری مستوره اردلان بر زنان گفت‌وگویی داشتیم.

 

«شاعری از جنس زنان توانست به توسعه فرهنگ و ادبیات کمک کند»

سروە در ابتدای سخنان خود می‌گوید: تاریخ برای ما زنان کورد پر است از زنان پر آوازه‌ای که سپر مردسالاری را با هنر خو در هم شکسته‌اند اما بسیار کم درباره آنها سخن گفته شده است. به نظر من مستوره اردلان یکی از زنانی است که درباره آن کمکاری شده است. با وجود آنكه در زمان حیات مستوره، خواندن و نوشتن برای دختران مرسوم نبوده و حتی ممنوع بوده، مستوره برای خواندن و نوشتن نزد علما رفت. تا قبل از قرن ١٩میلادی که مستوره به دنیا بیاید هیچ زنی از نژاد و ملیت حرف نزده و در خصوص حقوق خود ادعایی نداشته‌اند، مستوره اردلان از اینکه می‌بیند زنان اطراف او از حقوق خود آگاهی ندارند تأسف می‌خورد و با نوشتن کتابی از حق زنان دفاع می‌کند و علیه ظلمی که بر آنها روا داشته می‌شد، می‌ایستد. در واقع مستوره شاعری از جنس زنان است که توانست به توسعه فرهنگ و ادبیات کمک کند.

 

«مستوره اردلان جزو اولین زنان تاریخ ‌نگار جهان بود»

سروە در ادامە می‌گوید: مستوره اردلان جزو اولین زنان تاریخ ‌نگار در کوردستان، ایران و جهان بود. مستوره اردلان جدا از تاریخ نگار، شاعری در آوازه بوده، اهمیت مستوره بیشتر در این بود كه تنها به سواد خواندن و نوشتن اكتفا نكرده است بلكه به طور جدی، پیگیر آموختن دانش‌های رسمی آن روزگار بوده كه برای زنان یک تابو بود. مسئله‌ مهمتر درباره‌ مستوره اینكه شعرهای عاشقانه خطاب به معشوق زمینی می‌سرود كه برای جامعه آن زمان امری غیر عادی و نوعی سنت شكنی بود. وجه دیگر اهمیت و تمایز مستوره در‌ میان زنان آن روزگار، درک دقیق او از مسائل سیاسی است.

 

«در کوردستان زنان ادیب ما غریب هستند»

سروە در ادامە بە نویسندگان زن اشارە می‌کند و می‌گوید: شاید تعداد نویسندگان زن به اندازه‌ی تعداد نویسندگان مرد نباشد، اما حضور زنان در هنر و ادبیات، در قرن‌های گذشته، شاید از لحاظ کمّی قابل مقایسه با مردان نباشد، اما حضوری بشدت با کیفیت بوده و زنان آنقدر اسم‌های سنگینی در هنر و ادبیات بر جای گذاشته‌اند که هیچکس نمی‌تواند قدرتشان را کتمان کند اما در استان سنه زنان ادیب ما غریب هستند، مجسمه‌ای هم که از مستوره اردلان ساخته شده، در جایی از شهر سنه قرار دارد که سالانه مسیر کمتر از صد نفر به آنجا می‌افتد. کمتر یادواره‌ای برای این شاعر پر آوازه گذاشته می‌شود. هرچند تاریخ زنان کورد، تاریخی عظیم و بلند است اما چون زنان اقتدار سیاسی نداشته‌اند، نتوانسته‌اند آن را ثبت کنند و زنانی چون مستوره اردلان، خودادا خاتون، شجره، خانزادی سوران، شاخاتوون، حفصه‌خانی نقیب، قدم خیر خانم و عادله خانم از جمله زنان بنام کورد هستند که افتخارآفرینی کردند و تعدادی از آنها بعد از مرگ همسران و یا فرزندانشان به بهترین شیوه مملکت‌داری کردند.

 

 «مستورە اردلان تابوشکن زمانە خود بودە است»  

سروە در پایان می‌گوید: از اشعاری كه موجود است می‌توان مستوره را شاعری دانست كه در بیان احساسش دچار تكلف نشده و براحتی عشق و احساسات خود را بیان كرده است. تابوشکن زمانە خود بودە است، با شعر كاملا آشنا بوده وآن چنان كه توانسته در بین تمامی شاعران فارسی زبان آن دوره پایی برای خود باز كند. هر چند ناعدالتی‌های زیادی در حق او شدە بود از جملە اجبار بە ازدواج در۱۷سالگی با خسرو خان ​​فرزند امان‌الله خان بزرگ. ابا استناد بەسخن میرزا علی اکبر منشی دیوان غزلیات مستوره کە می گوید:«مستوره چون شأن و شایستگی خود را برابر با مردان روزگار می‌دانستند از این مواصلت و مزاجت امتناع می‌کردند تا اینکه خسرو پدر خان و جد او را همراهی کنند. تن از بستگان به زندان انداخت و ابوالحسن بیگ را مجبور به پرداخت جریمه ۳۰ تومان نمود و شرط استخلاص آنان را منوط به عقد مستوره نمود».

سرانجام مستوره کوردستانی در ۱۸۴۸میلادی و  در سن ۴۴ سالگی درگذشت و در مزار عمومی شهر سلیمانی واقع در باشور کوردستان به خاک سپرده شد. از آثار مستوره اردلان می‌توان به کتاب‎های  تاریخ اَردلان،کتاب مجمع الأدباء ،دیوان اشعار مستوره اشاره کرد .

 

یکی از اشعارزیبای مستوره اردلان؛

گرفتارم به نازی چاوه‌كانی مه‌ستی فەتانت              

بريندارم به تيری سينه‌سۆزی ئێشی موژگانت

به تاڵی پەرچەمی ئەگریجەکانت غارەتت کردم

دڵێكم بوو ئەویشت خسته ناو چاهی زه نه خدانت

به قوربان! عاشقان ئه‌مرۆ هەموو هاتونە پابۆست                      

منيش هاتم بفەرموو بمكوژن بمكەن به قوربانت

تەشەکور واجیبە بۆ من ئەگەر بمرم بە زەخمی تۆ        

به شەرتێ كفەکەم بدرۆی بە تاڵی زوولفی پەرێشانت

له كوشتن گەردەنت ئازاد دەكەم خۆت بیتە سەر قەبرم             

كه رۆژی جومعه بم نێژی له لاي نه عشی شه‌هيدانت

ئەتۆ ئەمرۆ لە موڵکی دڵبەری دا نادرەی دەهری

بە رەسمی بەندەگی «مه ستووره» واهاتووته  ديوانت