قسمت اول

ترزه طاها

مرکز خبر- پس از زبان، هویت ملی براساس لباس تعریف می‌شود.  یعنی لباس یکی از مشخصەهای هویت ملی است  و لباس کوردی، نشان‌دهندەی هویت ملت کورد است. اگر تاریخ جشن نوروز ۲۷۲٢ سال باشد، تاریخ لباس کوردی حدود سه هزار سال می‌باشد.  برخی از تحقیقات نیز حاکی از آن است کە لباس کوردی بیش از سه هزار سال قبل از میلاد قدمت داشتە است.

 

تاریخ لباس کوردی

قدمت لباس کوردی به دوران مادها، اشکانیان و هوریان بازمی‌گردد، در ابتدا زنان و مردان دامن می‌پوشیدند، اما پس از آن و در سه هزار سال پیش توسط دولت ماد شروال(شلوار) درست شد. هم‌چنین قدمت شروال، کلاە، کلیتە، کولوانە، کولەبال، فَرَنجی و پَسَک(پەسەک)، فَقیانه(فەقیانە)، پشتوین( کمربند) و کوست به دوران ماد، اشکانی، هوری و زرتشتی باز‌می‌گردد.

تمدن شهرنشین ماد دو هزار سال پیش همانند تمدن‌های گوتی، هوری، سومری و آکادی دامن می‌پوشیدند، اما دامن برای کار روزانه مناسب نبود. ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد توسط مادها برای نخستین بار شلوار اختراع شد، اگرچه با شلوار امروز وجە تمایز دارد، اما تا حدودی شبیە بە هم هستند.

براساس بقایای یافت‌شده در کوردستان، سربازان شلوار بر تن داشتەاند، البته نه تنها شلوار، بلکه کَوا، فَقیانە، کلیتە، کوله‌بال، فَرَنجی، پَسَک، کلاو و کولوانه نیز در این بقایا یافت شدەاند.

 

"مادها فَرَ‌َنجی و پَسَک می‌پوشیدند"

 نوشتەهای یافت شدە در متون میخی که در منطقه‌ی همدان در روژهلات کوردستان (شرق کوردستان) یافت شده است، نشان می‌دهند کە لباس کوردی از موی بز بافتە شده، پادشاهان ماد هم فَرَنجی پوشیده‌اند، کلاهی شبیه به کلاه ایل بختیار در کوردستان را بر سر داشتەاند، سربازان هم برای امورات جنگ فَرَ‌نجی پوشیده‌اند.

کوله‌بال همان لباسی که  بیشتر به لباس هورامی معروف است، تاریخچه‌ی آن به ۲۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد، مادها اولین کسانی بودند که از آن استفاده می‌کردند، سربازان در زمان جنگ آن‌ را می‌پوشیدند، در دو سوراخ روی شانه‌های کوله‌بال تبر قرار می‌دادند، تا در جنگ به آسانی آن‌ها را بیرون آورده و استفاده کنند.

کلیته دو گولَنک (گولەنک) بە آن آویزان بودە و سه هزار و چهارصد سال پیش در زمان میتانی‌ها و هوریی‌ها استفاده شده است.

 

" کولوانه ۲٨۰۰ سال قدمت دارد "

بر اساس تحقیقات انجام‌شده در مکان‌های باستانی یافت شده است،  زنان اوراتی  که در منطقه‌‌ی ریوانز دریاچه‌ی وان زندگی می‌کردند، حدود ۲٨۰۰ سال پیش از کولوانه و چَتفه (چه‌تفه) استفاده می‌کردند، لباس‌هایشان طرح داشت و کلاهی را که بدلیجات به آن آویزان بود بر سر می‌کردند.

 

در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، یکی دیگر از لباس‌هایی که مردان و زنان در کوردستان استفاده می‌کردند، کلاو (کلاە)، پشتین(کمربند)و فَقیانە بودە کە بیش‌تر کەوا( عبای) بلند پوشید شدە، کە عبای خانواده‌ی پادشاهان و دربار طرح‌دار اما که‌وا( عبای) مردم عادی ساده بود. تکه‌ پارچه‌ای است کە از آستین آویزان شده فَقیانه می‌باشد، هم‌چنین پشتینی(کمربند) بسته شده که گولَنک به آن آویزان بودە است.

شال یکی دیگر از لباس‌هایی است که قدمت آن به دوران ساسانیان بر‌می‌گردد که به آن"شابک، سودره" می‌گفتند و هنوز در بخشی از کوردستان به لباس مردانه "شال و شاپک" گفته می‌شود.

هم‌چنین پشتین (کمربند) که پیروان دین زرتشتی آن را بە کار بردەاند و به آن "پشتین، پشتان، کمربند، قَیوَن(قەیوەن)، کوست" هم گفتە شدە است. کوست هنوز هم در زبان عامیانە‌ی مردم استفاده می‌شود، در آن دوران افتادن کوست از پشت شوم بودە و اکنون نیز هنگامی کە رویدادی ناخوشایند رخ دهد بە اصطلاح گفتە می‌شود "کۆست کەفتو" (کوست افتادە) کە بە همان شومی افتادن کوست اشارە دارد. پیراهن را در شال(کمربند) داخل نکرده و  کمربند را که سه گره داشت بر روی کراس (پیراهن) می‌بستند، این سه گره به اصل دین زرتشتی" کردار نیک، گفتار نیک، پندار نیک" اشاره می‌کند.

پس از هزاران سال تغییراتی در ظاهر لباس کوردی ایجاد شدە است. در حال حاضر فرهنگ کوردی غنی از انواع لباس‌های کوردی است. بر حسب مناطق، پوشش زنان و مردان تغییر کرده و لباس کوردی در مناطق مختلف متفاوت است. در برخی مناطق همەی  پارچه‌هایی کە بە آن اشارە شد استفاده می‌شود و در برخی دیگر تنها بخش‌هایی از آن استفاده نمی‌شود.

 

"پارچه‌های لباس زنان"

ژیرکراس(زیر پیراهن): در زیر کراس پوشیدە شدە و بلندی آن از شانە تا زانو می‌باشد، در گذشتە آستین و گیرفولە داشتە، اما اکنون بدون آستین استفادە می‌شود.

آولکراس- پاشمال، آولکراس از ناف تا پا می‌باشد، شبیه شلوار مردانه و پهن است اما قسمت ساق پای آن را با کش بسته و باریک می‌کنند، در قدیم دو لایە بود و در لایەی درونی آن پارچەی سفید استفادە می‌شد که دو متر پارچه لازم داشت، اما اکنون تنها یک لایە دوخت می‌شود و ناونَفَک ( وسط شلوار) دوخته نمی‌شود،  رنگ پارچه‌ی کراس(پیراهن) و زیر پیراهن یکی است.

کراس- فستان، بعد از پوشیدن لباس زیر و آولکراس پوشیده می‌شود، آستین و فَقیانەی آن تا انتهای دست فرد کشیده شده، و نوع آن نازک و با لباس‌های زیر متفاوت است. در گذشته تیروژه داشته است، یعنی لباس چند تکە بودە و بە هم دوختە می‌شدند تکەهای وسط کراس کە از زیر بغل تا پایین بود بە عنوان تیروژە شناختە می‌شود.

هیلَک- سُخمه، سه تکه پارچه‌ی به‌هم دوخته‌شده که آستین ندارد، و بر روی پیراهن پوشیده شده و اندازه آن تا بالای کمر است. سُخمە (جلیقه‌ی روی لباس کوردی زنان) هم دولایە است و لایەی درونی آن با لایەی بیرونی متفاوت است. پارچەی سُخمە کلفت می‌باشد، درگذشتە در قسمت داخل سُخمه‌ها جیب دوختە می‌شد.

سَلته، شبیه به سُخمه است ولی آستین آن تا مچ دست می‌باشد.

کَوا- کَوا(کەوا) از سە پارچە تشکیل شدە و بە جای سُخمە و سَلتە در جشن‌ها و مراسمات پوشیدە می‌شود، دارای آستین و بلندی آن مانند کراس است، از پایین تا زانو دو چاک در قسمت چپ و راست دارد، در گذشتە کَوا نزی دو لایە بودە کە وسط لایەها پشم می‌گذاشتند تا برای زمستان گرم باشد، در مناطق باکور و روژآوای کوردستان کَوا فَقیانە دارد.

پشتوین- کمربند، بر روی کراس بستە می‌شود، در روژهلات، باکور و روژآوای کوردستان بیش‌تر از پارچە استفادە می‌کنند، اما در باشور کوردستان از کمربندهای فلزی و بدلیجات استفادە می‌کنند.

کولوانە- چَفتە- چاروگە،  از پارچەای نازک تشکیل شدە و از پشت بر روی شانەها پوشیدە شدە کە بلندی آن تا زانوها می‌باشد، حاشیەی این کولوانە را با گولَنگ، لیرە و یا پولک تزیین می‌کنند.

در روژهلات کوردستان بە جای کولوانە، چَفتە، چاروگە از دستمال کە یک پارچەی مثلثی بلند است استفادە می‌کنند، این دستمال بر روی شانە قرار گرفتە و از جلو بستە و یک‌بار دیگر بە پشت بردە و گرە خوردە می‌شود و تا پایین زانو کشیدە  می‌شود.

سرکەایی- هەوری، کوچک، مثلثی و از دو پارچە تشکیل شدە است، یک پارچە از آن مانند روسری سر را می‌پوشاند، پارچەی دیگر هم هم بە دور سر پیچیدە می‌شود.

کلاە بیش‌تر مشکی و با مورو، لیرە، پولک و سنگ‌های قیمتی تزیین شدە است، پس از بستن سرکەایی -  هەوری بر روی سر گذاشته می‌شود زیرچانه هم دارد که از مروارید یا لیره درست شده است،  که از گوش سمت راست تا گوش سمت چپ و در زیر چانه قرار می‌گیرد. در گذشته زنان به شیوه‌های مختلف آن را تزیین می‌کردند، زنان خاندان با لیره‌های طلا آن را تزیین می‌کردند. در گذشتە کلاه و سرکه‌‌ایی- هه‌وری سه‌روبست اهمیت زیادی داشت، اما درحال حاضر تنها برای تزیین و مناسبت‌های خاص استفاده می‌شود.

پیشمال- این پارچه قسمت جلو کراس را می‌پوشاند، از کمر تا زانو بلند است و در مناطق باکور کوردستان استفاده می‌‌شود، در گذشته  مانند یک جیب بزرگ بود که زنان روستا از آن برای بذرکاری مزارع و قراردادن وسایل مورد نیاز استفاده می‌کردند.

 

پارچه‌های لباس مردانه

 جامانه یک پارچه‌ی مربعی که به صورت مثلثی بر روی سر پیچیده می‌شود، با کلاه استفاده شدە و طرح آن راه راه است،  رنگ‌های قرمز و مشکی بیش‌تر مورد استفادە قرار می‌گیرد.

مشکی در برخی مناطق بە آن دستمال هم گفتە می‌شود مربع و به دور سر پیچیده می‌شود، در رنگ‌های مختلف مانند سبز، سیاه، زرشکی استفاده می‌شود و حاشیه‌ی آن با گولینکه تزیین شده است. در گذشته افراد مذهبی و مسئولان عالی رتبه از آن استفاده می‌کردند، اما امروز رواج یافته و گاهی با جامانه مختلط شده و با هم استفاده می‌شود.

کلاه یک پارچه‌ی نیم دایره است که روی سر قرار می‌گیرد. در انواع مختلفی مانند کلیته و تَقله یافت شدە و بیش‌تر جامانە به دور آن پیچیدە می‌شود.

شروال (شلوار)، بلندی آن از کمر تا پا می‌باشد و از ساق تا مچ پا باریک می‌شود، در کمر آن کش یا بندی را برای بستن و یا سفت‌کردن شروال قرار می‌دهند دو جیب هم در سمت چپ و راست آن دوخته می‌شود.

کراس در قسمت زیر لباس پوشیده می‌شود، آستین‌های بلند داشته و درگذشته بیش‌تر از رنگ سفید استفاده می‌کردند.

چوخه آستین‌های بلندی دارد و بر روی کراس پوشیده می‌شود، کمر را پوشانده و قسمت پایین آن در داخل شلوار قرار می‌گیرد. پارچه‌ی چوخه از همان پارچه‌ی شروال است.

پشتین حداقل طول آن سه متر است بر روی چوخه و به دور کمر پیچیده می‌شود، پهنای آن هم به سلیقه‌ی شخص بستگی دارد.

چَک‌بَند از یک لاستیک تشکیل شده و بر روی پشتین بسته می‌شود و برای اسلحه، چاقو و خنجر استفاده می‌شود.

پوزه‌وان از پشم درست شده و در زمستان به‌کار برده می‌شود، ساق‌ پا را پوشانده و آن‌ را گرم نگه می‌دارد.

کوله‌بال از موی بز و یا گوسفند درست شده است، بدون آستین می‌باشد، دو سوراخ در شانه‌های آن قرار دارد هیچ دوختی در آن بکار برده نمی‌شود، بیش‌تر به لباس هورامی معروف است، هرچند در سرما آن را می‌پوشند، اما در تابستان هم پوشیده شده چون پشم آن باعث جلوگیری از گرما می‌شود.

پَستَک(په‌سته‌ک) از موی بز درست شده کە دارای چندین خط وهر کدام به طول ۱۵ سانتی متر، بدون آستین و بسیار ضخیم می‌باشد چون ضد گلولە بودە در گذشته در جنگ‌ها بکار برده می‌شد، سربازان آن را خیس کرده و می‌پوشیدند.

کَرَک(که‌ره‌ک) چوپانان از آن استفاده می‌کردند، سفید و بلندی آن تا قسمت پا و در زمستان استفاده می‌شود، خیس نمی‌شود و به دلیل ضخامت آن در هنگام خیس شدن، آب وارد قسمت داخلی کَرَ‌ک نمی‌شود.

فَقیانه مانند فَقیانه‌ی زنان است اما رنگ آن سفید است، پارچه‌ای بلند به مچ کراس بسته شده و آن را به دور چوخه می‌پیچند. بیش‌تر میرها و بگزادگان و بزرگان از آن استفاده می‌کردند، درگذشته برای اثبات پاکی و صداقت در امانتداری خود می‌گفتند "ده‌م و ده‌ست سپی". این فَقیانه هم برای اثبات دست‌پاکی استفاده شده است.

کلاش کفش از دو قسمت تشکیل شده است که قسمت زیرین آن پارچه و رویه‌ی آن از نخ ضخیم درست شده است،  برخلاف کفش‌های دیگر، راست و چپ کلاش مشخص نیست.

کَوا و سَلته یک سبک مخصوص لباس کوردی است، چوخه و شلوار نیست، بلکه پیراهن سفیدی است که بلندی آن تا پایین کمر می‌باشد، سَخَرمان (سه‌خه‌رمان) هم که رنگ سفید داشت به پا می‌کردند، سپس یک که‌وا(عبا)ی بلند بر تن کرده و سه‌لته با یقه‌ی باز و آستین‌های گشاد کە بلندی آن تا کمر می‌باشد بر روی آن می‌پوشیدند، سپس پشتین را روی آن و به دور کمر می‌پیچند.