شاخص زنان؛ صلح و امنیت در ایران
کشورهایی که زنان در آن‌ها از وضعیت خوبی برخوردار هستند، صلح‌آمیزتر، دموکراتیک‌تر و مرفه‌تر هستند و آمادگی بیشتری برای انطباق با اثرات تغییرات اقلیمی دارند، زیرا این تأثیرات بیشتر از تولید ناخالص داخلی هر کشور به وضعیت زنان آن کشور مرتبط است.
سروشا آمین
مرکز خبر- شاخص زنان، صلح و امنیت (WPS)، به وضعیت زنان در ١٧٧کشور جهان اشاره دارد و وضعیت کشورها را از این طریق ارزیابی می‌کند و مجموعه‌ای از شاخص‌ها را دنبال می‌کند که جنبه‌های مختلفی از جمله مشارکت در روند سیاسی و توسعه، حفاظت از خشونت و تبعیض، و توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی را روشن می‌کند.
با وجود محدودیت‌هایی که علیه زنان ایران در ۴۵ سالی که از عمر جمهوری اسلامی می‌گذرد وضع شده است، زنان ایرانی در مقایسه با کشورهای منطقه و دنیا وضعیت و جایگاه مناسبی ندارند و با موانعی دست به گریبان‌اند که آن‌ها را هرچه بیشتر از حق طبیعی‌شان یعنی امنیت و آرامش دورتر می‌کند.
(WPS) با بررسی ۱۰ شاخص جهانی، وضعیت زنان ایران را عمدتا با کشورهای منطقه مقایسه کرده است، کشورهایی که به‌‌رغم تفاوت‌های آشکار، در برخی وجوه فرهنگی، اجتماعی-سیاسی و اقلیمی، اشتراکات کلیدی با ایران دارند.
طبق تحقیقات به عمل آمده می‌توان دانمارک را به عنوان امن‌ترین مکان برای زنان در سال ٢٠٢۴معرفی کرد و پس از آن سوئیس، سوئد، فنلاند و ایسلند در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند و در مقابل، افغانستان بدترین مکان در این فهرست و پس از آن یمن، جمهوری آفریقای مرکزی و سودان جنوبی قرار دارند.
در بین کشورهای خاورمیانه نیز امارات بهترین نتیجه را به ثبت رساند چرا که در رتبه ٢٢ جهانی و اول در بین کشورهای عربی است، پس از آن بحرین با رتبه ۵۶، کویت با رتبه ۶١ جهانی و عربستان سعودی در رتبه ۶٧ و عمان در رتبه ٧۵ قرار دارند همچنین پس از آن اسراییل در رتبه ٨٠ قرار گرفت که با قطر و اردن در رده ٩٢ و پس از آن تونس ٩۶، ترکیه ٩٩، مصر ١١٠، مراکش ١١۴، الجزایر ١١٨، لیبی ١٢٢، لبنان ١١۴، ایران ١١۴ و پس از آن در رتبه‌های بعدی نیز، جیبوتی ١۵٣، فلسطین ١۵۶، سودان ١۶۴ و عراق ١۶٨، سومالی ١۶٩، سوریه ١٧١ و یمن ١٧۶ در رتبه‌های ماقبل آخر قرار دارند.
طبق گزارش‌های به دست آمده، عملکرد منطقه خاورمیانه به ویژه در زمینه تبعیض قانونی و دسترسی به عدالت در بدترین حالت خود قرار دارد چنانکه در ایران، اردن، کویت، فلسطین، قطر، سوریه و یمن مجازات کیفری قاطع و درستی برای آزارهای جنسی، در محل کار و دیگر شرایط وجود ندارد و در این کشورها، قانوی زنان را ملزم به اطاعت از مردان می‌کند.
شکاف جنسیتی در ایران
«شکاف جنسیتی» یکی از معتبرترین منابع برای سنجش موقعیت زنان در کشورهای گوناگون است، این شاخص که بر اساس ترکیبی از ۱۴ زیرشاخص محاسبه می‌شود، ابزاری برای تحلیل و مقایسه وضعیت زنان در کشورهای گوناگون است.
طبق آخرین گزارش‌های به دست آمده، در سال ٢٠٢٣ میلاد، شرایط زنان ایران در مقایسه با کشورهای منطقه و دنیا بسیار بحرانی است و در میان کشورهای منطقه خاورمیانه، ایران بدون ثبت هیچ‌گونه بهبودی در وضعیت شکاف جنسیتی بعد از افغانستان، چاد و الجزایر در قعر ردهبندی جهانی شکاف جنسیتی قرار گرفت، در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه نیز وضعیت این شاخص در ایران وخیم به نظر می‌رسد، همچنین در ردهبندی جهانی نیز از میان ۱۴۶ کشور در رتبه ۱۴۳ قرار دارد.
صلح و امنیت در ایران
صلح و امنیت زنان در ایران نیز همچون شاخص قبلی اوضاع درستی ندارد و طبق آخرین ردهبندی جهانی در گزارش شاخص صلح و امنیت زنان در سال ٢٠٢٣، ایران در مقایسه با ۱۷۶ کشور دنیا جایگاهی بهتر از رتبه ۱۴۰ پیدا نکرده است و در میان کشورهای منطقه، شاخص صلح و امنیت ایران در کنار کشورهای بحران زده‌ای چون افغانستان، یمن، سوریه و همچنین عراق و پاکستان در رده‌های پایینی جدول قرار دارد.
این در حالی است که سایر کشورهای همجوار از جمله امارات متحده عربی، ارمنستان، بحرین، ترکمنستان، کویت و عربستان سعودی نه تنها در رده‌های بالایی جدول قرار دارند، بلکه با اختلاف نسبتا قابل توجهی بالاتر از ایران ایستاده‌اند.
شاخص پیش‌داوری‌ها علیه زنان در ایران و نادیده گرفتن توانایی زنان
یکی از شاخص‌های کاربردی برای سنجش نگرش تبعیض‌آمیز علیه زنان، برآیند نظرسنجی‌های دفتر توسعه انسانی سازمان ملل متحد است که هر ساله با عنوان «شاخص هنجارهای اجتماعی-جنسیتی» منتشر می‌شود؛ این شاخص، پیش‌داوری‌های هر جامعه درباره توانمندی جسمی، علمی، اقتصادی و سیاسی زنان آن جامعه را بررسی می‌کند.
بنابراین طبق نظرسنجی‌های انجام‌شده در بازه زمانی شش ساله (٢٠١٧تا٢٠٢٢)، بیش از ۹۵ درصد ایرانیان پیش‌داورانه تصورشان این است که قابلیت‌های زنان دستکم در یکی از حوضه‌های سیاست، اقتصاد، تحصیل، فیزیکی و ... کمتر از مردان است. طبق این شاخص نیز ایران در میان ۹۱ کشور در رده ۵۶ قرار دارد.
با این وجود وضعیت ایران در مورد این شاخص، دستکم در مقایسه با سایر کشورهای منطقه که نظرسنجی در آن‌ها انجام شده، چندان بد نیست، چنانکه فقط در دو کشور ترکیه و ارمنستان، نگرش جامعه به توانمندی زنان وضعیت بهتری از ایران دارد.
خشونت علیه زنان در ایران توسط شریک زندگی
بانک جهانی سازمان ملل در بخش داده‌های جنسیتی، آمارهایی را منتشر کرده است که در آن شاخصی با عنوان «خشونت شریک زندگی» وجود دارد که داده‌های آن بر اساس برآوردهای آژانس سازمان ملل متحد برای مقابله با خشونت خانگی علیه زنان در سال ۲۰۱۸ تهیه و مدل‌سازی شده است، هرچند در آماری که بانک جهانی منتشر کرده، وضعیت زنان بسیاری از کشورهای منطقه از جمله برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بررسی و یا مدل‌سازی نشده است، اما در این آمار نیز ایران در جایگاه پایین قرار دارد، آخرین آمار موجود حاکی از آن است که حدود یک سوم زنان بالای ۱۵ سال در ایران، خشونت از سوی شریک زندگی را تجربه کرده‌اند. این رقم بعد از افغانستان و ترکیه، بالاترین آمار خشونت علیه زنان در میان کشورهای منطقه است در صورتی‌که ارمنستان و جمهوری آذربایجان در این میان بهترین وضعیت را دارند، همچنین در ردهبندی جهانی و از میان ۱۵۱ کشور، ایران در رتبه ۱۱۰ قرار دارد.
نرخ حضور زنان در بازار کار ایران
می‌توان یکی از کلیدی‌ترین شاخص‌ها برای سنجش میزان توسعه‌یافتگی جوامع را نرخ مشارکت اقتصادی یا میزان حضور فعال زنان در بازار کار دانست، زنان، طلای پنهان اقتصاد ایران هستند اما سیاستی برای استفاده از ظرفیت این بخش از جامعه طراحی و تعریف نشده است. بر اساس آخرین آمارهای موجود و مدل‌سازی‌های سازمان جهانی کار، ایران با نرخ ۱۴ درصدی مشارکت اقتصادی زنان، پنجمین کشور جهان است که کمرنگ‌ترین حضور زنان در بازار کار رسمی را دارد. اما در میان همسایگان و کشورهای منطقه، وضعیت زنان از این حیث فقط در افغانستان پس از بازگشت طالبان به قدرت، یمن و عراق وخیم‌تر از ایران به‌نظر می‌رسد، در صورتی‌که ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که حضور زنان در بازار کار پنج کشور دیگر منطقه شامل «امارات متحده عربی، ارمنستان، اسرائیل، قطر و جمهوری آذربایجان»، بین ۵۶ تا ۶۷ درصد است.
شاخص برابری درستمزد در ایران
شاخص برابری دستمزد، نسبت دستمزد زنان به مردان را برای انجام یک کار مشابه می‌سنجد و طبق آمارهای موجود، ایران در مقایسه با کشورهای منطقه، از حیث برابری دستمزد زنان با مردان با ١٧.١ درصد، در قعر جدول ردهبندی ایستاده است و در جمع ۱۴۶ کشور، در رده ۱۱۳ جدول برابری دستمزد قرار دارد به عبارتی زنان شاغل در ایران کمترین میزان دستمزد را برای انجام کار مشابه دریافت می‌کنند. اما زنان در کشورهایی مثل پاکستان، ترکیه و اسرائیل در زمینه برابری دستمزد با مردان، وضعیت بهتری نسبت به ایران دارند.
نرخ باسوادی زنان در ایران
بر اساس آخرین سرشماری انجام‌شده در ایران که در سال ۱۳۹۵ انجام شده است، نرخ باسوادی زنان بالای ۱۵ سال کمتر از ۸۵ درصد است؛ به عبارتی هنوز ۱۵ درصد از زنان بالای ۱۵ سال در ایران بی‌سواد محسوب می‌شوند. به این ترتیب، ایران در جمع ۱۹۳ کشور در جایگاه ۱۷۸ قرار دارد. این در حالی است که نرخ باسوادی زنان در کشورهای عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان بین ۹۶ تا ۱۰۰ درصد است.
شاخص امید به تحصیل زنان در ایران
شاخص امید به تحصیل یکی از شاخص‌های کیفی برای سنجش میزان برخورداری از آموزش در جوامع است که ایران هم در منطقه و هم در جهان در میانه‌های جدول ردهبندی قرار دارد و طبق آخرین آمارهای به دست آمده که به نقل از سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و بر اساس آخرین داده‌های موجود از کشورهای مختلف گردآوری شده است، در ایران میانگین دوران تحصیل زنان شامل دوره ابتدایی، متوسطه و عالی، قدری بیش از ۱۴ سال است و از این حیث، در میان ۱۶۸ کشور جهان در رتبه ۸۷ قرار دارد، با این حال، بیشترین امید به تحصیل زنان در میان کشورهای منطقه به امارات متحده عربی و ترکیه با حدود ۲۰ سال تعلق دارد. کمترین امید به تحصیل زنان نیز با میانگین کمتر از هشت در افغانستان و پاکستان ثبت شده است.
شاخص سن امید به زندگی زنان در ایران
طبق آخرین آمار موجود سن امید به زندگی زنان در ایران ۷۷ سال است. از این بابت نیز در مقایسه با زنان سایر کشورهای همسایه، زنان در ایران وضعیتی میانه دارند در صورتی‌که بالاترین سن امید به زندگی زنان در کشورهای منطقه به اسرائیل، قطر و امارات متحده عربی با متوسط عمر ۸۵ و ۸۱ سال تعلق دارد. پایین‌ترین سن امید به زندگی نیز برای کشورهای افغانستان، پاکستان و عراق با میانگین ۶۵ تا ۷۲ سال است.
شاخص سهم زنان در سیاست
عموما نرخ حضور زنان در پارلمان (مجلس نمایندگان) هر کشور، به عنوان شاخصی برای سنجش جایگاه زنان در عرصه سیاسی کشورها در نظر گرفته می‌شود.
با این وجود هر چند شاخص قطعی برای سنجش آزادی سیاسی در دنیا وجود ندارد، اما آمارهای موجود، نشان می‌دهد که ایران در این شاخص نیز در مقایسه با کشورهای منطقه وضعیت جالبی ندارد، چنانکه در مقایسه با ۱۷ کشور منطقه و همجوار ایران که نرخ حضور زنان در پارلمان یا مجلس مشورتی آن‌ها سنجیده شده است، ایران با سهم شش درصد پس از عمان و قطر در قعر جدول قرار دارد.
به غیر از این موارد، زنان در سیاست به دلیل فعالیت‌های سیاسی یا سیاست‌هایی که از آن‌ها حمایت می‌کنند در معرض خشونت نیز قرار دارند.
خشونت جنسی یکی از ابزارهای خشونت سیاسی فیزیکی علیه زنان است و در داخل و خارج از محیط‌های درگیری رخ می‌دهد. در حالیکه خشونت جنسی علیه افراد از هر جنسیت انجام می‌شود، زنان به طور نامتناسبی مورد هدف قرار می‌گیرند.
باید اشاره کرد خشونت جنسی، که برای اعمال سلطه سیاسی و ایجاد ترس در مخالفان استفاده می‌شود یک تاکتیک ارعاب است و منجر به آسیب‌های روحی پایدار می‌شود، خشونت و سلطه مردسالارانه را در درگیری‌های نظامی تشدید می‌کند و اجازه می‌دهد خشونت علیه زنان ادامه یابد.
محدودیت‌های اعمال شده بر استقلال باروری زنان را نیز می‌توان یکی از اشکال خشونت جنسی علیه زنان دانست، چنانکه دولت ایران جدیدا برای افزایش جوانی جمعیت سیاستی به نام افزایش جمعیت را در پی گرفته و هرگونه سقط جنین در هر شرایطی حتی ناقص بودن جنین و استفاده از ابزارهای جلوگیری از بارداری را ممنوع کرده و به طور مستقیم در مسائل شخصی زنان دخالت می‌کند.
همچنین از سوی دیگر مطالعات متعدد نشان داده‌اند که درگیری‌های مسلحانه مرگ و میر مادران را افزایش می‌دهد، خطر خشونت مبتنی بر جنسیت را افزایش می‌دهد، منجر به سطوح نامتناسب ترک تحصیل دختران می‌شود، و موانعی برای فرصت‌های معیشتی زنان ایجاد می‌کند، که همگی امنیت فوری زنان را تهدید می‌کنند و در عین حال رفاه آن‌ها را کاهش می‌دهند و در دراز مدت، شکاف‌ها را بیشتر می‌کند و از بهبود عادلانه جنسیتی جلوگیری می‌کند، بنابراین باید بر لزوم سرمایه‌گذاری بر روی زنان به‌عنوان یک عنصر ضروری برای حفاظت از امنیت و رفاه جامعه تأکید کرد.
در کل می‌توان گفت آزادی و امنیت زنان برای مشارکت معنادار آن‌ها در فرآیند تصمیم‌گیری در زمینه صلح و امنیت و تضمین مشارکت فعال و رهبری زنان در نهادهای رسمی، سیاست و جامعه مدنی ضروری است.