ابتسام اغفير

بنغازی- اگرچه خدیجه الالجهمی که لیبیایی‌ها او را «ماما خدیجه» می‌نامند، نخستین زن فعال در کشور نبود و زنان بسیاری از جمله حمیده عنیزی، زعیمه بارونی و بسیاری دیگر پیش از او فعال بودەاند، با این حال، نام خدیجه الجهمی و زندگینامه او بود که درخشید و در ذهن مردم لیبی ماندگار شد.

سامیه بکوش، کارشناس ارشد در رشته تاریخ معاصر، موضوع پایان نامه‌اش را با عنوان «خدیجه الالجهمی و نقش او در جامعه لیبی» انتخاب کرد و انجام داد. او درباره دلیل انتخاب این موضوع گفت: رویکرد من به انتخاب او به دلیل علاقه‌ام به عنوان یک زن در تاریخ معاصر و متخصص در جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی بود. من به سمت شخصیت خدیجه الجهمی جذب شدم چراکه او شخصیتی برجسته بود، سابقه مبارزاتی طولانی داشت و دارای قدرت فکری بود که نیاز به مطالعه داشت.

لیبی بە دلیل وجود بسیاری از زنان پیشگام متمایز بود، اما مسیر خدیجه الجهمی متفاوت بود، زیرا زندگی او سرشار از مبارزه و مقاومت بود. او از همان ابتدای جوانی بسیار متفاوت و در بسیاری از عرصه‌ها مطرح بود. برخلاف برخی از زنان پیشکسوت کە تنها تا دوره‌ای به مبارزه خود ادامه دادند، خدیجه الجهمی تا زمان مرگش در عرصه‌های ادب، زنان و رسانه‌ مثمر ثمر بود.

سامیه بکوش گفت که خدیجه الجهمی نخستین زن فعال محسوب نمی‌شود، زیرا پیش از او پیشگامان زیادی وجود داشته‌اند. حمیده عنیزی و بدیعه فلیفل پیش از او فعال بودە و مشوق او در عرصه زنان بودند. زنان پیشکسوت زیادی در کشور وجود دارند که نقش بسزایی در روند مبارزات زنان ایفا کرده و آنان را ترغیب می‌کردند که به آموزش و پرورش و ورود به دوره‌های سوادآموزی بپردازند. آنها سخت تلاش کردند تا دست یاری به سوی زنان دراز کنند و آنها را از جهل، ترس و عقب ماندگی که تجربه می‌کردند بیرون بیاورند. جنبش رنسانس زنان در دوره دوم عثمانی آغاز شد و خدیجه الجهمی نخستین زن در این عرصە نبود.

و در مورد اینکه چرا مردم خدیجه الجهمی را با شروع جنبش زنان در کشور مرتبط می‌دانند، با وجود اینکه او اولین نفر نبود، توضیح داد که خدیجە اولین زن برجسته‌ای بود که همه اقشار جامعه به او  وابسته شدند و فقط به زنان محدود نشد، بلکه حتی مردان و کودکان نیز از طریق مجلات او به او دلبستگی پیدا کردند. پیش از آن نیز با برنامه‌های رادیویی و ارتباطش با مردم با گویش محاوره‌ای، برنامه‌های او با پرداختن به مسائل اجتماعی و حل آن برای همه متمایز می‌شد.

وی تاکید کرد که خدیجه الجهمی به شیوه معمول بر ضد جامعه قیام نکرد، بلکه رهایی او از محدودیت‌ها به خاطر شخصیت آرام او و کمک بە همه بود. او مسیری را در پیش گرفت که مردم را در مورد امکان تحصیل دختران و بیرون رفتن برای کار قانع کند تا رکود و ناآگاهی را که زنان برای مدت طولانی تجربه کرده‌اند، بشکند. شرایطی که لیبی در مراحل استعمار طی کرد، زنان را به شدت به سمت مشارکت در توسعه جامعه و همچنین مشارکت مردان در این توسعه سوق داد.

سامیه بکوش همچنین گفت: زنان پیشگام نقش بسیار زیادی در پیشبرد زنان داشتند، به ویژه در دوره دوم عثمانی که زنان نادیده گرفته می‌شدند و مورد توجه قرار نمی‌گرفتند و خروج آنها بسیار محدود بود. شرایط اجتماعی، مانند استعمار، آداب و رسوم و سنت‌ها، آنها را در یک پوسته قرار داده بود و ظهور پیشگامان زن به عنوان نوعی شورش علیه این محدودیت‌ها، آغاز جنبش قوی زنان محسوب می‌شود.  

سامیه بکوش خاطرنشان کرد که، جامعه مراحل مختلف تاریخی را پشت سر گذاشت و هر مرحله ویژگی‌های خاص خود را داشت. به عنوان مثال، با آغاز دوران عثمانی که در آن جنبش زنان آغاز شد و زنان بە تحصیل پرداختند؛ به گفته خدیجه الجهمی، او با مشکلات زیادی روبرو بود که مهم‌ترین آن عدم استقبال جامعه از حضور زنان در رادیو بود اما او با قدرت شخصیتی که داشت بر این امر غلبه کرد. یکی از موقعیت‌هایی که بیش از همه شجاعت او را نشان داد، زمانی بود که پدرش به دلیل جنگ از بنغازی به قاهره مهاجرت کرد. خدیجە تصمیم گرفت بە پدرش ملحق شود و تصمیم او برای انجام این کار جسورانه و سرکشانه بود؛ بنابراین در حالی کە شرایط مساعد نبود مهاجرت کرد و با وجود مشکلات بسیار در بین راە، اما او  مقاومت کرد و بر شرایط سفر غلبه کرد تا اینکه از مرز گذشت و وارد مصر شد.

وی همچنین اظهار داشت که خدیجه الجهمی در عرصه سیاسی فعالیت نمی‌کرد، بلکه بیشتر فعالیت او در حوزه اجتماعی، فرهنگی و خانواده بود؛ حتی پس از سال ١٩۶٩، یعنی پس از انقلاب قذافی، او به فعالیت خود در عرصه فرهنگی و رسانه‌ای ادامه داد و از ابتدا از سیاست دور بود.

سامیه بکوش، در مورد اینکه اگر خدیجه الجهمی در حال حاضر با تکنولوژی و پیشرفتی که در جهان رخ داده است، زندگی می‌کرد، چه نقشی داشت، گفت: در این جامعه تنها یک خدیجه الجهمی نە، بلکه به دەها خدیجە نیاز داریم، تا ما را یاری رسانند و از ما حمایت کنند و در کنار فرزندان و جوانان ما باشند. چراکه مشکلات کنونی که به نظر ما بسیار دشوار است، با مشکلات آن دوران متفاوت است.