میرفت عبدالقادر

سودان- پژوهشگران فرهنگ عامه سودان بر این باورند که حاکمه جایگاهی فراتر از قوانین قبیله‌ای دارد و می‌تواند بدون محدودیت عمل کند. این زنان با صدا و اشعارشان نقشی کلیدی در برقراری صلح و مبارزه با خشونت ایفا می‌کنند.

حاکمه یا شاعره به زن سودانی گفته می‌شود که شعر می‌سراید و می‌خواند. او معمولاً با زبانی ساده از گویش محلی قبایل دارفور و کردفان می‌خواند و کلامش بی‌هیچ اعتراضی در میان همگان جاری می‌شود. امروزه بسیاری از این زنان با سروده‌هایشان به مبلغان صلح تبدیل شده‌اند و برای توقف جنگ و مبارزه با خشونت و تفرقه تلاش می‌کنند. پیدایش حاکمه‌ها به زمان ورود اعراب به سودان بازمی‌گردد، هرچند تاریخ دقیق آن مشخص نیست.

واژه «حاکمه» از حکم، قطعیت در امور و حکمت می‌آید. این زنان القاب هنری متعددی دارند که نشان‌دهنده قدرت و اقتدارشان است، مانند «شبایه (نی‌لبک)، بازار سیاه، مین قاطع، طوفان، شبکه خبررسان، دانه، میکروفون» و بسیاری دیگر. حاکمه به طور طبیعی و بدون محدودیت در جامعه حرکت می‌کند.

حاکمه با پوشش متمایزش از دیگر زنان قبیله شناخته می‌شود، به‌ویژه در مراسم اجتماعی، چه خصوصی و چه عمومی، که لباسی ویژه و برگرفته از میراث فرهنگی می‌پوشد.

نادیه الدودو، پژوهشگر میراث سودانی می‌گوید: «حاکمه آزادانه درون و بیرون منطقه سفر می‌کند. به همین دلیل دولت از این زنان برای خدمت به مسائل زنان و جامعه و حل مشکلات رایج منطقه بهره می‌گیرد، مسائلی چون مبارزه با بیماری‌های کودکان، درگیری‌های قبیله‌ای، مبارزه با بی‌سوادی و سنت‌های مضر و مرتجع مانند ختنه زنان و کودک همسری.»

زنان سودان به دلیل جنگ‌های بی‌پایان قبیله‌ای در وضعیت بی‌ثباتی و آوارگی دائمی به سر می‌برند. آنها همواره قربانی خشونت‌های ناشی از جنگ مانند برده‌داری، آدم‌ربایی، خرید و فروش، و تجاوز می‌شوند. از سوی دیگر، مردان قبایل دارفور برای چرای دام مدت‌های طولانی از خانه دور می‌شوند و زنان را با مسئولیت مراقبت از کودکان، سالمندان و امور خانه تنها می‌گذارند. این مردان اغلب با قبایل دیگر درگیری دارند و دشمنانشان پس از رفتن آنها برای انتقام‌جویی می‌آیند و به زنانشان تجاوز می‌کنند، آنها را می‌ربایند و خانه‌هایشان را به آتش می‌کشند.

سعاد الصادق، پژوهشگر فرهنگ عامه، می‌گوید صدای حاکمه بازتاب‌دهنده درد و رنج زنان و فریاد کمک‌خواهی آنها هنگام حمله قبایل دیگر است. این صدا در قالب اشعاری خاص و با آهنگی متناسب با فرهنگ شعر و موسیقی منطقه بیان می‌شود. حاکمه رنج زنان را در شعرش منعکس می‌کند و از طریق صدایش به گوش بزرگان قبیله می‌رساند و از آنها می‌خواهد از زنان و کودکان حمایت کنند. «صدای حاکمه در میان قبایل و رهبرانشان نفوذ دارد و می‌تواند با آوازش مردان را وادار کند تا برای حمایت از زنان، کودکان و سالمندان به پا خیزند.»

حاکمه‌ها نقشی دوگانه در درگیری‌های کنونی سودان دارند. از یک سو، هنگام درگیری میان قبایل، فرزندان قبیله را به مقاومت تشویق می‌کنند زیرا شکست قبیله به معنای شکست و آسیب‌پذیری زنان است. در چنین شرایطی، زنان قربانی خشونت‌های وحشیانه‌ای چون تجاوز جنسی، قتل و شکنجه می‌شوند. از سوی دیگر، حاکمه‌ها نقش مهمی در برقراری صلح دارند و می‌توانند با شعر و آوازشان و درخواست از رهبران جنگی برای پذیرش صلح و کنار گذاشتن خشونت، به خاموش کردن آتش جنگ کمک کنند.

بسیاری از درگیری‌ها و جنگ‌های داخلی غرب سودان به یمن تلاش حاکمه‌ها و از طریق شعر و آوازشان حل شده است. آنها رنج و مصیبت جنگ را در آوازها و کلمات ساده‌شان بازتاب می‌دهند و بزرگان و حاکمان قبیله را وادار به تسلیم و توقف جنگ می‌کنند. یکی از مشهورترین مدافعان صلح در میان حاکمه‌ها، «شادن محمد علی» بود که زندگی‌اش را وقف سرودن و خواندن برای صلح کرد اما متأسفانه در درگیری‌های اخیر کشور جان باخت.

مریم معلا، حاکمه دارفوری، نیز خواستار برقراری صلح، توقف درگیری‌ها و رد مداخله خارجی در امور سودان شده است. او در سروده‌هایش مردم را به اتحاد فرا می‌خواند و هشدار می‌دهد که از تفرقه‌افکنی و فتنه‌های خارجی که سودان را به نابودی می‌کشاند، دوری کنند.