«فقر، ضعف خدمات و نبود آگاهی قانونی زنان را به چرخه خشونت سوق می‌دهد»
اشکال و انگیزه‌های خشونت در هر زمینهای متفاوت است، اما یک نکته مشترک میان همه آن‌ها وجود دارد: نیاز فوری به مواجهه سیستماتیک با خشونت و اجرای سیاست‌های جامع که هدف آن از بین بردن خشونت و تقویت فرهنگی است که به حقوق بشر و کرامت زنان احترام می‌گذارد.
اسما فتحی
قاهره - در مناطق به حاشیه رانده شده و فقیرنشین، مظاهر خشونت علیه زنان به دلیل تداخل عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پیچیده، تشدید می‌شود. فقر، فقدان خدمات اساسی و فرسودگی زیرساخت‌ها محیطی شکننده ایجاد می‌کند که فشار بر خانواده‌ها را افزایش می‌دهد و زنان را بیش از پیش در معرض خشونت خانگی و اجتماعی قرار می‌دهد.
این محیط‌های پرتنش و استرس‌زا معمولاً باعث می‌شوند صدای زنان شنیده نشود و توانایی آن‌ها برای درخواست کمک یا دسترسی به منابع حمایتی محدود گردد.
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که زنان در این مناطق با آن مواجه هستند، ترکیب نقش‌های سخت و طاقت‌فرسا در خانه و خارج از خانه است، در حالی که حمایت نهادی تقریباً وجود ندارد. برای نمونه، در مناطقی مانند منطقه المعصرة جنوبی در پایتخت مصر، قاهره، ازدحام جمعیت، فقدان نظارت اجتماعی و ضعف آگاهی همگی از عواملی هستند که به انتشار خشونت در اشکال مختلف آن چه روانی، چه جسمی و چه اقتصادی کمک کرده‌اند. همچنین، ضعف آگاهی زنان نسبت به حقوق قانونی باعث تقویت فرهنگ سکوت و ترس می‌شود.
همچنین، محدودیت دسترسی به خدمات اجتماعی مانند مراکز مشاوره، پناهگاه‌ها و برنامه‌های توانمندسازی اقتصادی باعث می‌شود زنان در دایره خشونت محاصره شوند و جایگزین واقعی برای رهایی از آن نداشته باشند.
در چنین شرایطی، مداخله نهادی، گسترش برنامه‌های آگاهی‌بخشی و تقویت حضور جامعه مدنی در مناطقی مانند المعصرة جنوبی، به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل می‌شود تا زنان محافظت شوند، الگوی خشونت موروثی شکسته شود، و مسیرهای واقعی به سوی زندگی امن‌تر و با کرامت برای زنان باز گردد.
حمایت و توانمندسازی زنان، کلید عبور از چرخه خشونت و ساختن جامعه‌ای عادلانه‌تر است
بسیاری از مؤسسات در حمایت از زنان در مناطق محروم فعالیت می‌کنند. نعمه ابراهیم، مسئول واحد حمایت قانونی در انجمن «المعصرة البحرية در حلوان»، گفت: «در انجمن ما چندین برنامه برای حمایت و توانمندسازی زنان، از جمله واحدی برای ارائه حمایت حقوقی، واحد شنیدن مشکلات و واحد مراقبت از کودک وجود دارد. علاوه بر این، کارگاهی داریم که زنان در آن فعالیت می‌کنند و تعداد زیادی محصولات دستی تولید می‌کنند.»
خدمات ارائه شده شامل مهدکودک برای کودکان زیر پنج سال نیز می‌شود. به گفته مسئولان، «زنان شرکت‌کننده در آموزش‌های صنایع دستی و حضور در فعالیت‌های ما، به‌ویژه مادران، با مشکل مواجه هستند زیرا مکانی برای نگهداری کودکانشان ندارند؛ این مسأله ما را بر آن داشته تا به دنبال راه‌حل‌های عملی برای رفع این مشکل باشیم.»
به باور مسئولان انجمن، حمایت و توانمندسازی اقتصادی زنان می‌تواند راه‌حلی برای بسیاری از بحران‌ها، به‌ویژه خشونت مبتنی بر جنسیت که زنان در اشکال مختلف با آن مواجه هستند، باشد.
با وجود اینکه منطقه از نظر جمعیتی عمدتاً محروم و پرجمعیت است، اما مراجعه زنان به برنامه‌های انجمن بسیار زیاد و پرشور است. نعمه ابراهیم، مسئول واحد حمایت، گفت: «ما با کمک شرکای خود در این منطقه و مناطق همجوار، مجموعه‌ای از آموزش‌ها را در تعداد قابل توجهی از صنایع دستی ارائه می‌کنیم. علاوه بر این، چندین برنامه آموزشی دیگر نیز، از جمله تولید غذاهای خانگی، ساخت شمع و محصولات مراقبت از پوست که می‌توان به‌صورت دستی و بدون دخالت مواد شیمیایی تولید کرد، اجرا کرده‌ایم.»
وی توضیح داد که زنان به انجمن می‌آیند و آموزش می‌بینند و تعداد قابل توجهی از آن‌ها کسب‌وکارهای کوچک خود را راه‌اندازی می‌کنند تا بتوانند درآمد ثابتی برای خانواده‌هایشان ایجاد کنند. بسیاری از این پروژه‌ها در داخل خانه انجام می‌شوند که این امر زحمت و هزینه‌های اضافی را کاهش می‌دهد؛ به‌ویژه آن‌هایی که با رفت‌وآمد یا رها کردن کودکان همراه است.
وی افزود: «ما معتقدیم آنچه انجمن به خانواده‌ها ارائه می‌دهد، کاملاً مناسب طبیعت منطقه محروم و توانایی زنان است و با ظرفیت‌های موجود آن‌ها سازگار است، زیرا این برنامه‌ها مبتنی بر نیازهایی است که خود از جامعه لمس کرده‌ایم.»
مثلث خطر؛ فقر، بیماری و بی‌سوادی
نعمه ابراهیم، درباره نحوه مواجهه انجمن با مخالفت همسران زنان در مناطق محروم برای شرکت در این فعالیت‌ها، توضیح داد: «این مخالفت‌ها معمولاً رایج است، زیرا بسیاری از مردان، توانمندسازی اقتصادی زنان را به‌عنوان تهدیدی برای افزایش بار مسئولیت‌ها یا تغییر نقش‌های سنتی زنان می‌بینند، به‌ویژه اگر فعالیت‌ها با حقوق انسانی آن‌ها ارتباط مستقیم داشته باشد. ما این مسئله را از همان ابتدا درک کردیم و از طریق برنامه‌های آگاهی‌بخشی، مشارکت همسران و گفت‌وگو با آن‌ها درباره خدمات ارائه شده به زنان، به‌ویژه در حوزه توانمندسازی اقتصادی، و توضیح این که این بخش از فعالیت‌ها نه تنها مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه به عنوان عاملی برای همکاری و تأمین نیازهای خانواده تا حد ممکن عمل می‌کند، توانستیم با آن برخورد کنیم.»
به گفته‌ی مسئولان این انجمن، از جمله راهکارهای اجرا شده «مشارکت مردان و برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی درباره خشونت و خسارات آن برای خانواده‌ها» است. آن‌ها تأکید کردند که تغییر واقعی نیازمند کار مستمر در زمینه آگاهی‌رسانی، به‌ویژه در مناطقی است که پیچیدگی‌های اجتماعی و فرهنگی زیادی دارند و در آن‌ها حمایت ارائه شده توسط انجمن در اشکال مختلف ضروری و غیرقابل جایگزین است.»
نعمه ابراهیم همچنین با اشاره به اینکه نقض حقوق زنان در مناطق مختلف مشاهده می‌شود، تاکید کرد که ویژگی‌های مناطق حاشیه‌ای و محروم که مثلث خطر فقر، بیماری و بی‌سوادی را با هم دارند، وضعیت را پیچیده‌تر کرده و نرخ خشونت و سوءاستفاده را بالا می‌برد. او توضیح داد: «با توجه به دشواری شدید وضعیت اقتصادی و نبود فرصت‌های شغلی برای مردان و زنان، نرخ خشونت به شکل قابل توجهی افزایش یافته است و روابط اجتماعی مختلف تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، افزایش ترک تحصیل به‌عنوان یکی از پیامدهای مستقیم این زمینه اجتماعی مشاهده می‌شود.»
سیستم پیچیده‌ای از عوامل
نعمه ابراهیم با اشاره به اینکه خشونت فیزیکی یکی از بزرگ‌ترین انواع نقض حقوق زنان در این منطقه است و پس از آن، خشونت روانی، آموزشی و انواع دیگر خشونت قرار دارد. او توضیح داد: «در واحد شنیدن مشکلات زنان، مواردی مانند ضرب وشتم و تحقیر، محرومیت از دیدار کودکان و عدم تأمین مالی خانواده همگی نمونه‌هایی از نقض حقوق زنان هستند. با توجه به اینکه من در واحد حمایت حقوقی کار می‌کنم، مواردی که برای مشاوره، حمایت یا حتی ارجاع برای پیگیری پرونده‌های قانونی به این واحد می‌آیند، غالباً شامل ضرب‌وشتم فیزیکی شدید هستند. نکته عجیب این است که بسیاری از زنان سال‌ها این خشونت را تحمل می‌کنند، زیرا ترجیح می‌دهند سوءاستفاده را تحمل کنند تا خانواده را ترک کنند یا به دنبال راهکار قانونی باشند.»
از آنچه گفته شد روشن می‌شود که خشونت علیه زنان در مناطق مختلف مصر صرفاً یک رفتار انحرافی فردی نیست، بلکه نتیجه یک سیستم پیچیده از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که محیطی مستعد برای استمرار خشونت ایجاد می‌کند.
نعمه ابراهیم، در پایان گفت: «در مناطقی مانند المعصرة جنوبی، فقر با ضعف خدمات و فقدان آگاهی قانونی تداخل پیدا می‌کند و زنان را به دایره خشونتی می‌کشاند که شکستن آن بدون حمایت واقعی و مؤثر دشوار است. از این رو، اهمیت سیاست‌های یکپارچه آشکار می‌شود؛ سیاست‌هایی که شامل توانمندسازی اقتصادی زنان، فراهم کردن پناهگاه‌های امن، تقویت نقش جامعه و آگاهی‌بخشی، اجرای قوانین بازدارنده باشد. مواجهه با این واقعیت نه تنها نیازمند شناخت و پذیرش آن است، بلکه مستلزم اقدام جدی برای تغییر شرایط به نحوی است که هر زن بتواند زندگی‌ای مبتنی بر کرامت، امنیت و احترام داشته باشد.»