شبنم توکلی

تهران- چندین دهه است که سیگار به عنوان ماده‌ای مضر در سلامتی انسان و جزو مواد مخدر و اعتیادآور شناخته شده است، علیرغم تمام هزینه‌های جانی، مالی که سیگار دربردارد و با وجود آگاهی مردم از خطرات آن امروزه ما در ایران شاهد رشد مصرف دخانیات در میان نوجوانان بە ویژە نوجوانان دختر می‌باشیم .مصرف دخانیات در میان نوجوانان در بیشتر مواقع مقدمه‌ای بر مصرف مواد مخدر خواهد بود از آنجایی که نوجوانان درک صحیحی از عواقب رفتارهای مخاطره‌آمیز خود ندارند و ممکن است با مصرف سیگار خیلی زود به مصرف مواد مخدر نیز گرایش پیدا کنند، پرداختن به این امر ضرورت دارد. امروزه می‌بینیم که مصرف سیگار و قلیان بخش جدایی‌ناپذیری از مهمانی‌ها و دورهمی‌های نوجوانان شده، آنچنان که با افتخار تصاویر خود را در حال کشیدن سیگار یا قلیان در فضای مجازی به اشتراک می‌گذارند و گویا دیدن چنین تصاویری از آنان در میان همسالانشان وجهه اجتماعی خوبی دارد در حالیکه آسیب‌های اجتماعی آتی این مسأله خیلی زود گریبانگیرشان خواهد شد.

گرچه دخانیات به عنوان مهم‌ترین عامل خطر بیماری‌های غیر واگیر و نخستین عامل مرگ‌ومیر قابل پیشگیری شناخته شده، حتی با وجود آگاهی مردم از خطرات آن، ما شاهد رشد ١٩٠ درصدی مصرف سیگار در زنان گروه سنی ١٨ تا ۲۴ سال هستیم، در موارد بسیاری نیز سن شروع مصرف را ١٣ تا ۱۵ سالگی بیان می¬کنند، مصرف دخانیات و مواد مخدر به عنوان یکی از معضلات اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی جامعه، كنترل و كاهش عوامل مؤثر در رو آوردن به مصرف مواد مهمترين اقدامی است كه می‌تواند در سلامت آينده جامعه نقش داشته باشد.

در جامعه ایران با ورود به عصر مدرن ما شاهد تغییراتی اعم از افزایش اشتغال و مشارکت اجتماعی زنان، افزایش میزان آگاهی و سطح تحصیلات زنان هستیم که هم راستا با آن سبب ایجاد تغییراتی در جایگاه و موقعیت اجتماعی آنان گشته است، با شکستن هنجارهای سنتی حاکم در جامعه و در موازات با این دگرگونی‌ها ، تغییراتی در گرایش زنان به سیگار و همچنین مواد مخدر را نیز می‌توان مشاهده نمود.

گرچه تغییراتی که در وضعیت و جایگاه اجتماعی زنان مشاهده می‌کنیم دال بر کم‌رنگ شدن سنت‌های حاکم بر جامعه است با این‌حال هنوز هم نمی‌توان گفت سنت‌گرایی کاملا از بین رفته، چرا که هنوز زنان و دختران زیادی  با خشونت در خانوادە مواجە هستند. به این صورت که بار منفی این رفتار در میان زنان با مردان کاملا متفاوت است لذا می‌شود گفت به سبب قبح اجتماعی که مصرف سیگار در میان زنان ایرانی دارد در غالب موارد زنان بە صورت آشکار سیگار مصرف نمی‌کنند، یعنی به دلیل واهمه از حضور دیگران در تنهایی و خلوت خود مبادرت به مصرف می‌نمایند لذا باید گفت مصرف سیگار در میان زنان برخلاف مردان تابع الگویی پنهانی است یعنی آمارهای موجود در خصوص جمعیت زنان مصرف کننده بیانگر جمعیت واقعی آنان نمی‌باشد.

در مصاحبه‌ای که با مصرف‌کنندگان زن ساکن تهران صورت گرفت، اکثریت دارای پایگاه اقتصادی-اجتماعی متوسط و بیش  از نیمی از آنان نیز دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. در این میان سارا .م،  ٢٩ساله دانشجوی کشاورزی ساکن تهران بیان داشت «از همان نوجوانی به مصرف سیگار به صورت تفننی را آغاز نموده (هر روز سیگار نمی‌کشید) چون همیشه ترس طرد شدن از جانب خانواده و اطرافیان را داشته اما بعدها در دوران دانشگاه که زمان بیشتری دور از خانواده بوده و همینطور به لحاظ کاری استقلال یافته به صورت روزانه سیگار مصرف می‌نمود.»

 با استناد به این مصاحبه و موارد مشابه دیگر می‌توان گفت الگوی مصرف سیگار در میان زنان با توجه به استقلال و عاملیت بیشتر آنان در سنین بزرگسالی از مصرف تفننی به مصرف روزانه تغییر پیدا می‌کند. این در حالی است که در مصاحبه‌ای که با مریم.ر، ۴۶ ساله ساکن تهران صورت پذیرفت، «بیماری ریوی و مشکلات تنفسی بعد از سالها مصرف دخانیات را دلیل کاهش مصرف سیگار خود بیان داشت.» بنابراین باید گفت در سنین بالاتر در اغلب موارد عوارض و بیماری‌های خطرآفرین حاصل از سالها مصرف دخانیات دلیل کاهش مصرف یا ترک سیگار در میان زنان است.

وجود فشارهای عصبی، سابقه مصرف سیگار در میان اعضای خانواده، تجربه لذت، قرارگرفتن در محیط¬های پراسترس و تنش‌زا از عوامل مؤثر در مصرف سیگار است، نگین.ل، ۴۶ ساله دانشجوی ادبیات دلیل رو آوردن خود به سیگار را «رهایی از استرس و فشارهای عصبی میان اعضای خانواده بیان داشت اینطور که از همان نوجوانی و سن ١٧ سالگی هر بار شاهد جروبحث تند و تنش‌های فیزیکی والدینش بود و دچار حمله¬های عصبی می‌شد، علیرغم سنتی بودن خانواده که از نظر آنان سیگار کشیدن زنان نوعی هنجارشکنی و عملی وقیحانه به نظر می‌رسید ، با مصرف سیگار خود را آرام می‌کرد و این مصرف تفننی تا سالهای پیش از ورود به خوابگاه و دور شدن از منزل پدری  ادامه داشت و بعد از آن به صورت مصرف روزانه درآمد.»

 از سوی دیگر میزان عاملیت زنان در سن گرایش آنان به مصرف سیگار تأثیر بسزایی دارد به این صورت که هر چه میزان عاملیت آنان بیشتر باشد سن رو آوردن آنان به سیگار کاهش می‌یابد یعنی هرچه زن استقلال و آزادی عمل بیشتری داشته باشد نه تنها در سنین پایین‌تر بلکه به صورت علنی اقدام به مصرف سیگار می‌نماید.

 فریده.پ، ٣٠ ساله و ساکن تهران که از سن ١٢سالگی پدر خود را از دست داد و با مادرش زندگی می¬کرد چنین بیان کرد: «از همان نوجوانی در غیاب پدر همراه با مادرم مجبور به کار شدم و خیلی زودتر از سایر هم سن و سالهایم مستقل شدم در حالیکه در سن ١٨ سالگی بار زندگی را تنهایی به دوش می¬گرفتم تمام این سالها خودم بودم که کار می‌کردم و پول درمی‌آوردم و لزومی نداشت بابت سیگار کشیدنم به کسی جواب پس دهم .»

جدا از میزان عاملیت زنان ، مؤلفه پایگاه اقتصادی و اجتماعی نیز در سن شروع مصرف سیگار زنان تأثیرگذار است به این صورت که هر چه پایگاه اقتصادی و اجتماعی فرد بالاتر باشد و همچنین دارای آزادی عمل بیشتری باشد سن مصرف سیگار پایین¬تر است در نمونه¬ای از مصاحبه¬ها ساناز.ط، ۱۶ ساله ساکن یکی از مناطق بالاشهر تهران از دورهمی‌های دخترانه و پسرانه‌ای می‌گوید «که در آن مصرف سیگار و قلیان و حتی مشروبات الکلی جزو تفریحات آنها است که برای جمع جنبه فان و لذت بخشی دارد و به صورت تفننی صورت می‌گیرد.»

 در حالیکه دختران و پسران نوجوان زمان بیشتری را در خارج از خانه و در کنار همسالان خود سپری می‌کنند این زمان برای آنان به مثابه فرصتی برای سنت‌زدایی و شورش علیه هنجارهای بزرگسالانشان است در این میان دختران نوجوان نیز واهمه‌ای از علنی شدن مصرف سیگار خود ندارند و آن را نوعی مقابله با هنجارهای سنتی و زن ستیز جامعه می‌دانند. در مواردی نیز  نوجوانان دختر با سطح تحصیلات و موقعیت اقتصادی و اجتماعی پایین‌تر و در سنین پایین‌تر به این دلیل به سیگار رو می‌آورند که بر هویت نامشخص خود غلبه کنند گرچه در نهایت این ماجراجویی به زیان خودشان خواهد بود و سالها باید با آسیب‌های حاصل از آن دست و پنجه نرم کنند.